________________
શોધ-ખોળની પગદંડી પર
૧૮૯ जस्ता कोकिलकूजितादपि गिरं नोन्मुद्रयत्यात्मनः । चित्रं दुःसह-दुःख-दायिनि कृत-द्वेषाऽपि पुष्पायुधे मुग्धा सा सुभग त्वयि प्रतिकलं प्रेमाणमापुष्यति ॥
સ્પષ્ટપણે આ બે અપભ્રંશ અને સંસ્કૃત પદ્યોમાંનું કોઈ એક બીજાનો ચોખ્ખો અનુવાદ જ છે. કયું પૂર્વવર્તી અને ક્યું પશ્ચાદ્વર્તી એનો નિર્ણય દુષ્કર છે.
આનુષગિક નોંધ : ઉપર “છંદોનુશાસન'માં આપેલાં જે ભિંગીપ્રકારોનાં ઉદાહરણોનો નિર્દેશ કર્યો છે તેના પ્રા. વેલણકરના સંપાદનમાં આપેલા પાઠમાં કેટલાક સુધારા કરવા ઇષ્ટ છે. તે નીચે પ્રમાણે છે. :
૧. ત્રીજા પ્રકારનું ઉદાહરણ : પહેલી પંક્તિમાં વિનર વિવિદિ ને બદલે જિ ન ઉર વિનિવરદિ (પાઠાંતર) જોઈએ.
૨. ચોથા પ્રકારનું ઉદાહરણ : ઉપર સૂચવ્યું છે તેમ બીજી પંક્તિમાં યંતિરિ (“કવિદર્પણ” નો પાઠ) અને મન્નિવ (પાઠાંતર) જોઈએ, અને અર્થને અનુસરીને કુસુમસર જોઈએ.
૩. પાંચમું ઉદાહરણ : પહેલી, ત્રીજી અને પાંચમી પક્તિને આરંભે નર્મ કે નફ છે ત્યાં ગમ (=વેલા) જોઈએ. આને એક પાઠાંતરનું પણ સમર્થન છે. ટીકાકારે પણ સંપાદકની જેમ ચા અર્થ કર્યો છે તે બરાબર નથી. “સિદ્ધહેમ ૮-૪-૩૬૫ નીચે થવાના અર્થમાં પ્રાકૃતમાં ના, નાના, નાનો પ્રયોગ થતો હોવાનું નોંધ્યું છે.
બીજી પંક્તિમાં સુમશ્મિ પાઠ કરતાં ટૂર્ના પાઠ વધુ સારો છે. પાંચમી પંક્તિમાં વથા ને બદલે ઉકાર જાળવતો વયા|હુ પાઠ વધુ સારો છે.
૪. છઠ્ઠ ઉદાહરણ : રિદિને બદલે રદિ, છિ મચ્છરૂપાય મુહને બદલે રૂછિ મ છિ પપ-સુહ (કવિદર્પણ” નો પાઠ), અને અંતિમ પંક્તિ માિિધ મuiસિળિ करिव वलु, हेल्लि खेल्लि ता जूउ तुहं ने पहले माणिक्कि मणंसिणि करि ठवलु, हेल्लि खेल्लि તા નૂ૩ તવા દે દક્તિમને પ્રપતિપુર્વ પર્યુક્ë ટૂર્વ જોઈએ. આ છેલ્લી પંક્તિનો અર્થ ટીકાકાર પણ ખોટા પાઠને કારણે સમજ્યો નથી. તેણે દે માર્ન-મનસ્વિની છે સgિ વર્ત ત્વા ઝીડિત યુક્ત તવા એવો અર્થ કર્યો છે, જે તદન બ્રા છે. માન” एकं (श्लेषथी. माणिक्यम्) हे मनस्विनि कृत्वा दायम् हे सखि रमस्व तावत् द्यूतं त्वम् । અહીં વસુ એટલે “જુગારની બાજુમાં જે હોડમાં મુકાય તે, દાવ.” એ અર્થમાં વસ્તુ શબ્દનો પ્રયોગ સ્વયંભૂકૃત પઉમચરિઉમાં પણ મળે છે. ત્યાં પણ રણભૂમિને શારિપટ્ટનું ઉપમાન આપીને તેમાં જીવનને હોડમાં મૂકવાનું રૂપક છે.
