Shodhkholni Pagdandi Par

Author(s): Harivallabh Bhayani
Publisher: Shardaben Chimanbhai Educational Research Centre

Page 210

શોધ-ખોળની પગદંડી પર
૨૦૧ (નાતરુપુષ્યઃ પરિમાળ) પર “હટ ઊંgri' યહ ઉદાહરણ કાશિકા મેં આયા હૈ. સૂત્ર ૫-૨-૧૨૦ ઉપાદિત-પ્રશંસયોર્યg) કે ઉદાહરણો મેં રુપ્સ દીનાર, રૂપ્ય કેદાર ઔર રૂપ્ય કાર્દાપણ ઇન તીન સિક્કો કે નામ કાશિકા મેં આયે હૈ યે તીનોં સોને કે સિક્કે જ્ઞાત હોતે હૈં. અંગવિજ્જા કે લેખક ને મોટે તૌર પર સિક્કો કે પહલે દો વિભાગ કિએ કાહાવણ ઔર રાણક. ઇનમેં સે પ્યાણક તો કેવલ તાંબે કે સિક્કે થે. ઔર ઉનકી પહચાન કુષાણકાલીન ઉન મોટે પૈસો સે કી જા સકતી હૈ જો લાખોની સંખ્યા મેં વેમતક્ષમ, કનિષ્ક, હવિષ્ક, વાસુદેવ આદિ સમ્રાટોં ને ઢલવાયે થે શાણક કા ઉલ્લેખ મૃચ્છકટિક મેં ભી આયા હૈ, જહાં ટીકાકાર ને ઉસકા પર્યાય શિવાક ટંક લિખા હૈ યહ નામ ભી સૂચિત કરતા હૈ કિ રાણક કુષાણકાલીન મોટે પૈસે હી થે, ક્યોંકિ ઉનમે સે અધિકાંશ પર નન્દીવૃષ કે સહારે ખડે હુએ નન્ટિકેશ્વર શિવ કી મૂર્તિ પાઈ જાતી હૈ રાણક કે અન્તર્ગત તાંબે કે ઔર ભી છોટે સિક્કે ઉસ યુગ મેં ચાલુ થે જિન્હેં અંગવિજ્જા મેં માસક, અર્ધમાસક, કાકણિ ઔર અદ્ગા કહા ગયા હૈ. યે ચારોં સિક્રે પુરાને સમય કે તાંબે કે કાર્દાપણ સે સંબંધિત થે જિસકી તૌલ સોલહ માસે યા અસ્સી રત્તી કે બરાબર હોતી થી. ઉસી તૌલમાપ કે અનુસાર માસક સિક્કા પાંચ રત્તી કા, અર્ધમાસક ઢાઈ રત્તી કા, કાકણિ સવા રત્તી કી ઔર અઢા યા અધિકાકણિ ઉસસે ભી આધી તૌલ કી હોતી થી. ઇન્ડી ચારોં મેં અધિકાકણિ પચ્ચવર (પ્રત્યવર) યા સબસે છોટા સિક્કા થા. કાર્દાપણ સિકોં કો ઉત્તમ, મધ્યમ ઔર જઘન્ય ઇન તીન ભેદોં મેં બાંટા ગયા હૈ. ઇસકી સંગતિ યહ જ્ઞાત હોતી કિ ઉસ યુગ મેં સોનું, ચાંદી ઔર તાંબે કે તીન પ્રકાર કે નયે કાર્દાપણ સિક્કે ચાલુ હુએ થે. ઇનમેં સેં હાટક કાર્દાપણ કા ઉલ્લેખ કાશિકા કે આધાર પર કહ ચૂકે હૈં. વે સિક્કે વાસ્તવિક થે યા કેવલ ગણિત અર્થાત્ હિસાબ કિતાબ કે લિએ પ્રયોજનીય થે ઇસકા નિશ્ચય કરના સંદિગ્ધ હૈ, ક્યોંકિ સુવર્ણ કાર્દાપણ અભી તક પ્રાપ્ત નહીં હુએ. ચાંદી કે કાર્દાપણ ભી દો પ્રકાર કે થે. એક નયે ઔર દૂસરે મૌર્ય શુંકાલ કે બત્તીસ રત્તી વાલે પુરાણ કાષપણ . ચાંદી કે કાર્દાપણ કૌન સે તે ઇસકા નિશ્ચય કરના ભી કઠિન હૈ. સંભવતઃ યૂનાની યા શકયવન રાજાઓ કે ઢલવાયે હુએ ચાંદી કે સિક્કે નયે કાર્દાપણ કહે જાતે થે. સિક્કો કે વિષય મેં અંગવિજ્જા કી સામગ્રી અપના વિશેષ મહત્ત્વ રખતી હૈ. પહલે કી સૂચી મેં (પૃ.૬૬) ખતપક ઔર સત્તરેક ઇન દો વિશિષ્ટ મુદ્રાઓ કે નામ આ ભી ચૂકે હૈં. માસક સિક્કે ભી ચાર પ્રકાર કે કહે ગયે હૈ. સુવર્ણ માસક, રજત માસક, દીનાર માસક ઔર ચૌથા કેવલ માસક જો તાંબે કા થા ઔર જિસકા સંબંધ રાણક નામક નયે તાંબે કે સિક્કે સે થા. દીનાર માસક સોને કા સિક્કા ચાલૂ કિયા થા ઔર જો ગુપ્ત યુગ તક ચાલુ રહા, ઉસી કે તોલમાન થે સંબંધિત છોટે સોને કા સિક્કા દીનાર માષક કહા જાતા રહા હોગા. ઐસે સિક્કે ઉસ યુગ મેં ચાલુ થે યહ અંગવજિજા કે પ્રમાણ સે સૂચિત હોતા હૈ. વાસ્તવિક સિક્કો કે જો