Shodhkholni Pagdandi Par

Author(s): Harivallabh Bhayani
Publisher: Shardaben Chimanbhai Educational Research Centre

Page 209

૨૦૦
શોધ-ખોળની પગદંડી પર હૈ, જૈસે સ્વર્ણમાસક, રજતમાસક, દીનારમાસક, શાણમાસક, કહાપણ, ક્ષત્રપક, પુરાણ ઔર સતરક. ઇનમેં સે દીનાર કુષાણકાલીન પ્રસિદ્ધ સોને કા સિક્કા થા જો ગુપ્તકાલ મેં ભી ચાલૂ થા. ભાણ સંભવતઃ કુષાણ સમ્રાટોં કા ચલાયા હુઆ મોટા ગોલ ઘડી આકૃતિ કા તાંબે કા પૈસા થા જિસકે લાખો નમૂને આજ ભી પાયે ગયે હૈં. કુછ લોગોં કા અનુમાન હૈ કિ નનાદેવી કી આકૃતિ સિક્કો પર કુષાણકાલ મેં બનાઈ જાને લગી થી ઔર ઇસીલિએ ચાલુ સિક્ક કો નાણક કહા જાતા થા. પુરાણ શબ્દ મહત્ત્વપૂર્ણ હૈ જો કુષાણકાલ મેં ચાંદી કી પુરાની આહત મુદ્રાઓ (અંગ્રેજી પંચમાર્કડ) કે લીએ પ્રયુક્ત હોને લગા થા, ક્યોંકિ નયે ઢાલે ગયે સિક્કો કી અપેક્ષા વે ઉસ સમય પુરાને સમઝે જાને લગે થે યદ્યપિ ઉનકા ચલન બેરોક-ટોક જારી થા. હવિષ્ક કે પુણ્યશાલા લેખ મેં ૧૧૦૦ પુરાણ સિક્કો કે દાન કા ઉલ્લેખ આયા હૈ. ખત્તપક સંજ્ઞા ચાંદી કે ઉન સિક્કો કે લિએ ઉસ સમય લોક મેં પ્રચલિત થી જો ઉર્જની કે શકવંશી મહાક્ષત્રપ દ્વારા ચાલૂ કિયે ગયે થે ઔર લગભગ પહલી શતી સે ચૌથી થતી તક જિનકી બહુત લમ્બી શ્રૃંખલા પાયી ગઈ હૈ. ઇન્હેં હી આરમ્ભ મેં રુદ્રદામક ભી કહા જાતા થા. સંતરેક યૂનાની સ્ટેટર સિક્કે કા ભારતીય નામ હૈ સતરેક કા ઉલ્લેખ મધ્ય એશિયા કે લેખો મેં તથા વસુબધુ કે અભિધર્મકોશ મેં ભી આયા હૈ | પૃષ્ઠ ૭ર પર સુવર્ણ-કાકિણી, માસક-કાકિણી, સુવર્ણગુજા ઔર દીનાર કા ઉલ્લેખ હુઆ હૈ. પૃ.૧૮૯ પર સુવર્ણ ઔર કાર્દાપણ કે નામ હૈં. પૃ. ૨૧૫-૨૧૬ પર કાર્દાપણ ઔર રાણક,માસક, અદ્ધમાક, કાકણી ઔર અદ્રભાગ કા ઉલ્લેખ હૈ સુવર્ણ કે સાથ સુવર્ણ-માષક ઓર સુવર્ણ-કાકિણી કા નામ વિશેષ રૂપ સે લિયા ગયા હૈ (પૃ.૨૧૬).
અધ્યાય ૫૬ મેં ઇસકે અતિરિક્ત કુછ પ્રચલિત મુદ્રાઓ કે નામ ભી હૈ, જો ઉસ યુગ કા વાસ્તવિક દ્રવ્ય ધન થા; જૈસે કહાવણ (કાષપણ) ઔર રાણક. કહાવણ યા કાર્દાપણ કઈ પ્રકાર કે બતાયે ગયે હૈ. જો પુરાને સમય સે ચલે આતે હુએ મૌર્ય યા શુંગ કાલ કે ચાંદી કે કાષપણ થે ઉન્હેં ઇસ યુગ મેં પુરાણ કહને લગે થે, જૈસા કિ અંગવિજા કે મહત્ત્વપૂર્ણ ઉલ્લેખ સે (રિમૂજેલું પુરાને વ્યા) ઔર કુષાણકાલીન પુણ્યશાલા તસ્કૂલેખ સે જ્ઞાત હોતા હૈ (જિસમેં ૧૧૦૦ પુરાણ મુદ્રાઓ કા ઉલ્લેખ હૈ), પૃ.૬૬ પર ભી પુરાણ નામક કાર્દાપણ કા ઉલ્લેખ છે. પુરાની કાર્દાપણ મુદ્રાઓ કે અતિરિક્ત નયે કાર્દાપણ ભી ઢાલે જાને લગે થે. વે કઈ પ્રકાર કે થે, જૈસે ઉત્તમ કાહાવણ, મઝિમ કાહાવણ, જહષ્ણ (જઘન્ય) કાવાવણ. અંગવિજા કે લેખક ને ઇન તીન પ્રકાર કે કેષપણો કા ઔર વિવરણ નહીં દીયા. કિન્તુ જ્ઞાત હોતા હૈ કિ વે ક્રમશઃ સોનું, ચાંદી ઔર તાંબે કે સિક્કે રહે હોંગે, જો ઉસ સમય કાર્દાપણ કહલાતે થે. સોને કે કાર્દાપણ અભી તક પ્રાપ્ત નહીં હુએ કિન્તુ પાણિનિ સૂત્ર ૪-૩-૧૫૩