________________
ધમવીર મહાવીર અને કર્મવીર કૃષ્ણ
[
૫૫
અહીં કાંઈ પણ ગેરસમજૂતી ન થાય તે માટે ઉક્ત અને સંસ્કૃતિ પર થોડું વિશેષ જણાવી દેવું ચે છે. કેઈ એમ ન ધારે કે મૂળમાં આ બન્ને સંસ્કૃતિઓ પ્રથમથી જ જુદી હતી અને તદ્દન જુદી રીતે પિવાયેલ છે. ખરી વાત એ છે કે એક અખંડ આર્યસંસ્કૃતિના આ બન્ને અંશે જૂના છે. અહિંસા ક આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિને વિકાસ થતાં થતાં એક સમય એવો આવ્યો કે તેને અમુક પુરુષોએ પરાકાષ્ઠા સુધી પિતાના જીવનમાં ઉતારી. આને લીધે આ પુરુષાના સિદ્ધાન્ત અને જીવનમહિમા તરફ અમુક લેકસમૂહ હળે, જે ધીરે ધીરે એક સમાજરૂપે ગોઠવાઈ ગયો અને સમ્પ્રદાયની ભાવનાને લીધે તથા બીજા કારણોને લીધે જાણે એ અહિંસક સમાજ જુદો જ હોય એમ તેને પિતાને અને બીજાઓને જણાવા લાગ્યું. બીજી બાજુ સામાન્ય પ્રજામાં જે સમાજ-નિયામક અથવા તો લેકસંગ્રહવાળી સંસ્કૃતિ પ્રથમથી જ ચાલુ હતી તે ચાલી આવતી અને પોતાનું કામ કર્યું જતી. જ્યારે જ્યારે કોઈ એ અહિંસાના સિદ્ધાન્ત ઉપર અત્યન્ત ભાર આપે ત્યારે આ બીજી સંગ્રહ–સંસ્કૃતિએ ઘણી વાર તેને અપનાવ્ય, છતાં તેની આત્યંતિકતાને કારણે તેને વિરોધ ચાલુ રાખ્યો અને એ રીતે એ સંસ્કૃતિને અનુયાયીવર્ગ, જાણે પ્રથમથી જ જુદો હોય તેમ—એ પિતાને માનવા અને બીજાઓને મનાવવા લાગ્યો. જૈન સંસ્કૃતિમાં અહિંસાનું જે સ્થાન છે તે જ સ્થાન વૈદિક સંસ્કૃતિમાં પણ છે. ફેર એટલે છે કે વૈદિક સંસ્કૃતિ અહિંસાના તત્વને વ્યક્તિગત રીતે પૂર્ણ આધ્યાત્મિકતાનું સાધન માની તેનો ઉપયોગ વ્યક્તિ પર જ બતાવે છે અને સમષ્ટિની દષ્ટિએ અહિંસાના તત્વને પરિમિત કરી દઈ એ તત્વ માન્ય છતાં સમષ્ટિમાં જીવનવ્યવહાર તથા આપત્તિના પ્રસંગોમાં હિંસાને અપવાદ તરીકે નહિ પણ અનિવાર્ય ઉત્સર્ગ તરીકે માને છે અને વર્ણવે છે. તેથી આપણે વૈદિક સાહિત્યમાં જોઈએ છીએ કે એમાં ઉપનિષદ અને ગદર્શન જેવાં અત્યન્ત તપ અને અહિંસાના સમર્થક ગ્રન્થ છે અને સાથે સાથે “ યં કુર્યાત રા પ્રતિ” એ ભાવનાના સમર્થક તથા જીવનવ્યવહારને કેમ ચલાવે એ બતાવનાર પૌરાણિક અને સ્મૃતિગ્ર પણ સરખી જ રીતે પ્રતિષ્ઠા પામેલ છે. અહિંસા-સંસ્કૃતિને ઉપાસક જ્યારે એક આખો વર્ગ જ સ્થપાઈ ગયો અને તે સમાજરૂપે ગોઠવાઈ ગયા. ત્યારે તેને પણ અમુક અંશે હિંસાત્મક પ્રવૃત્તિ સિવાય જીવવું અને પિતાનું તત્ર ચલાવવું તે શક્ય ન જ હતું; કારણ કે, કેઈ પણ નાના કે મોટા સમગ્ર સમાજમાં પૂર્ણ અહિંસાનું પાલન શક્ય જ નથી. તેથી જૈન સમાજના ઈતિહાસમાં પણ આપણે પ્રવૃત્તિનાં વિધાને તથા પ્રસંગવિશેષમાં ત્યાગી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
