________________
પર 3
દર્શન અને ચિંતન સંભવ છે, અને બ્રાહ્મણપુરાણમાં પર્વત ઉઠાવ્યાની વાત છે ત્યારે આપણને માનવાને કારણે મળે છે કે કવિત્વમય કલ્પનામાં અને અદ્ભુત વર્ણનોમાં બ્રાહ્મણ-મસ્તિષ્કનું અનુકરણ કરનાર જૈન-મસ્તિષ્ક આ કલ્પના બ્રાહ્મણપુરાણમાંની ગેવર્ધન પર્વતની તેલનની કલ્પના ઉપરથી ઉપજાવી કાઢી છે.
પાડેશી અને વિરોધી સમ્પ્રદાયવાળા પિતાના પ્રભુનું મહત્વ ગાતાં કહે કે પુરુષોત્તમ કૃષ્ણ તે પિતાની આંગળીથી ગેવર્ધન જેવા પહાડને તળ્યો, ત્યારે સામ્પ્રદાયિક માનસને સંતોષવા જૈન પુરાણકારે જે એમ કહે કે કૃષ્ણ તે જુવાનીમાં માત્ર યોજનપ્રમાણ ગવર્ધન પર્વતને ઊંચક્યો, પણ અમારા પ્રભુ વીરે તે જન્મતાવેંત માત્ર પગના અંગૂઠાથી એક લાખ જનના સુમેરુ પર્વતને ડગાવ્યો, તે એ સામ્પ્રદાયિક પ્રતિસ્પર્ધાને તદન બંધબેસતું લાગે છે. પછી એ કલ્પના વધારે પ્રચારમાં આવતાં સમ્પ્રદાયમાં એટલે સુધી રૂઢ થઈ ગઈ કે છેવટે હેમચંદે પિતાના ગ્રન્થમાં એને સ્થાન આપ્યું અને અત્યારે તે સામાન્ય જૈન જનતા એમ જ માનતી થઈ ગઈ છે કે મહા વરના જીવનમાં આવતો મે કમ્પનને બનાવ આમિક અને પ્રાચીન ગ્રન્થત છે.
અહીં ઊલટે તર્ક કરી એક પ્રશ્ન કરી શકાય કે પ્રાચીન જૈન ગ્રન્થમાંના મેરુકમ્પનના બનાવની બ્રાહ્મણ પુરાણકારોએ ગોવર્ધન પર્વતના તેલન રૂપે નકલ કેમ ન કરી હૈય? પરંતુ આને ઉત્તર પ્રથમ એક સ્થળે દેવાઈ ગયો છે તે પ્રમાણે સ્પષ્ટ છે. જૈન ગ્રન્થનું મૂળ સ્વરૂપ કાવ્યકલ્પનાનું નથી, અને આ બનાવ એવી કલ્પનાનું પરિણામ છે. પૌરાણિક કવિઓનું માનસ મુખ્યપણે કાવ્યકલ્પનાના સંસ્કારથી જ ઘડાયેલું આપણે જોઈએ છીએ. તેથી એ કલ્પના પુરાણ દ્વારા જ જેન કાવ્યોમાં રૂપાન્તર પામાં દાખલ થઈ હેય એમ માની લેવામાં વધારે ઔચિત્ય દેખાય છે.
કૃષ્ણના અભાવતણથી માંડી જન્મ, બાળલીલા અને આગળના જીવનપ્રસંગવાળાં મુખ્યપણે હરિવંશ, વિષg, પદ્મ, બ્રહ્મવૈવર્ત અને ભાગવત એટલાં વૈદિક પુરાણું છે. ભાગવત લગભગ ૮-૯ મા સૈકાનું મનાય છે. બાકીનાં પુસણે પણ કોઈ એક જ હાથે અને એક જ વખતે લખાયેલાં હોય એમ નથી; છતાં હરિવંશ, વિષ્ણુ અને પદ્મ એ પરાણે પાંચમા સકા પહેલાં પણ કોઈને કેઈ રૂપમાં નિશ્ચિત અસ્તિત્વ ધરાવતાં. વળી એ પુરાણોનાં પહેલાં પણ મૂળ પુસણ હોવાની સાબિતીઓ મળે છે. હરિવંશથી માંડી ભાગવત સુધીનાં ઉક્ત પુણેમાં આવતા કૃષ્ણના જન્મ અને જીવનની ઘટનાઓ જોતાં પણ એમ લાગે છે કે આ ઘટનામાં માત્ર કવિત્વની દૃષ્ટિએ જ નહિ, પણ વસ્તુની
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
