________________
પણ વાદ કહો; મારું ચિંતન છે એ જ સાચું છે, બીજાનું ખોટું છે, અને લડાઈ શરૂ. સાપેક્ષવાદ શું કરશે ? દાર્શનિક લડાઈઓને તો સમાપ્ત ક૨શે જ, આપણા સામાજિક જીવનની લડાઈઓને પણ એ સમાપ્ત કરશે.
દાર્શનિક લડાઈની વાત તમને કહું. સામાન્ય રીતે, બૌદ્ધદર્શન ક્ષણિકવાદ સ્વીકારે છે, એટલે કે ક્ષણે ક્ષણે બધું નષ્ટ થઈ જાય છે એમ તે માને છે. એની પાછળની ભૂમિકા એ રીતે સમજાવાઈ છે કે, બુદ્ધ સમૂહના માણસ હતા. એમની પાસે હજારો લોકો રોજ આવતા. એ લોકોને, બુદ્ધ વૈરાગ્ય માર્ગે લઈ જવા ઈચ્છતા હતા. બુદ્ઘ પૂછતા : તમે કોના પર રાગ કરો છો ? તમે માનો છો કે ‘છે’, એ તો બીજી ક્ષણે છે જ નહીં. છે, છે અને નથી ! તમે શી રીતે એના પર રાગ કરી શકો ? હેરાક્લતૂએ બહુ સરસ વાત કરી છે : કાન્ટ સ્ટેપ વાઈસ ઈન ધી સેમ રિવ૨. એ જ વાત બુદ્ધ પોતાના શબ્દોમાં કહે છે : બધું પ્રવાહશીલ છે. કશું શાશ્વત છે જ નહીં. શાના પર રાગ કરવો ?
કપિલ વિશિષ્ટ વર્ગના માણસ હતા. અત્યંત બુદ્ધિજીવી, નિત્યવાદી માણસો એમની પાસે આવતા. કપિલ કહેતા : બંધન, મોક્ષ જેવું કંઈ છે જ નહીં. બંધન કોને હોઈ શકે ? તમે તો શુદ્ધ ચેતના છો. શુદ્ધ ચેતનાને કર્મનો લેપ લાગતો જ નથી. તમે નિત્ય મુક્ત જ છો. આવી મુખ્ય બે વિચારધારાઓ ચાલી.
સાપેક્ષવાદે એ બંનેનું સંતુલન એ રીતે કર્યું કે : અપેક્ષાએ બુદ્ધની વાતો પણ સાચી છે, કારણ કે પર્યાયો પરિવર્તનશીલ તો છે જ. નાનો હતો, મોટો થયો. શરીર પણ પરિવર્તનશીલ તો છે જ. કપિલની વાત પણ બરોબર છે.
કારણ કે ધ્રુવ દ્રવ્ય છે આત્મા; જેના આધારે પરિવર્તન ચાલ્યા કરે. પરિવર્તન સમાધિ શતક
| ૧૨૭
