________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૩
મામ
પ્રાકૃત ૮ છે.
નાદ સંભળાય છે. આમાં પ્રવૃત્તિમાં નિવૃત્તિનો સંદેશ પ્રવાહી અને શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી' નામનું બે ભાગમાં લખેલું ચરિત્ર એ એમનો પ્રાસાદિક ગદ્યમાં ટાંત સહિત આલેખવામાં આવ્યો છે. સૌથી મોટો ગ્રંથ છે. બંને ભાગને સાથે ગણતાં કુલ પચીસસો પાનાં આ ગ્રંથ જ્યારે તૈયાર થઈને છપાતો હતો, ત્યારે એના છાપેલા થાય એમણે એક ચોસઠ પાનાનો પત્ર લખ્યો. એ પત્ર તીર્થયાત્રાનું કર્યા લોકમાન્ય તિલકને અભિપ્રાય અર્થે મોકલ્યા હતા, ત્યારે વિમાન' નામે પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થયો. એમના દરેક ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લોકમાન્ય તિલકે લખ્યું, ‘જો મને શરૂઆતમાં ખબર હોત કે તમે એ જાણે ગ્રંથના હાર્દ જેવી જ લાગે. “આગમસાર’ નામનો ગ્રંથ એમણે
કર્મયોગ ગ્રંથ લખી રહ્યા છો, તો મેં કર્મયોગ વિશે લખ્યું ન હોત. આ એકસો વાર વાંચ્યો હતો. પોતાના જીવન દરમ્યાન શ્રીમદ્જીએ
ગ્રંથ વાંચી હું ઘણો પ્રસન્ન થયો છું. મને આનંદ છે કે ભારત દેશ બાવીસ હજાર જેટલા ગ્રંથાના અભ્યાસ કયા હતા. આ બાવાતહજાર આવી ગ્રંથરચના કરનાર સાધુ ધરાવે છે.” પુસ્તકોમાં કેટલાંકનો તો પુનઃ પુનઃ સ્વાધ્યાય કર્યો હતો. જેમ કે શ્રી
માત્ર પંદરમા વર્ષે કાવ્યરચનાનો પ્રારંભ કરનાર બાળક આચારાંગ સૂત્ર ત્રણ વખત, શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતા આઠ વખત અને (બેચરદાસ) બુદ્ધિસાગરે દૂહા, ચોપાઈ, છંદ અને સયામાં પ્રારંભિક આગમસાર એકસો વખત વાંચ્યું હતું. રોજના ૫૦૦ પૃષ્ઠ વાંચતા
કવિતાઓ લખી, પરંતુ એ પછી એમની નિસર્ગદર કાવ્યપ્રતિભા હતા.
એવી ખીલી કે જેને પરિણામે એમની પાસેથી વિપુલ કાવ્યસરિતાનું ભારતીય સંસ્કૃતિની એક અજોડ વિચારધારા તે કર્મયોગની
દર્શન થાય છે. એમની વિશાળ ભાવનાસૃષ્ટિને જોઈએ તો વિચારધારા છે. શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણના મુખેથી અર્જુનનો
પ્રભુભક્તિના કાવ્યથી રાષ્ટ્રભક્તિના કાવ્ય સુધી અને એથીય વિશેષ વિષાદયોગ દૂર કરવા માટે કર્મયોગનું નિરૂપણ થયું છે. આ કર્મયોગ ભાવિ યુગની કલ્પના કરતાં કાવ્યો સુધીની રચનાઓ મળે છે. વિશે શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાના શ્લોકો સાથે એનું જમાને જમાને
શાસ્ત્રવિશારદ યોગનિષ્ઠ આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીએ એક બાજુ મહાત્માઓ, સંતો અને વિચારકોએ વિવેચન કર્યું છે. સ્વામી
ભજન, પદ, ખંડ કાવ્ય, કાફી, ચાબખા, ગહુલી, દુહા, પૂજા, ચોપાઈ વિવેકાનંદ, શ્રી મણિલાલ નભુભાઈ, લોકમાન્ય તિલક અને સંત
અને સ્તવન જેવાં કાવ્યપ્રકારોમાં રચના કરી, તો બીજી બાજુ વિનોબા જેવી વ્યક્તિઓ અને બીજા અનેક સાધુ-મહાત્માઓએ આના ઊર્મિગીતો, પ્રકૃતિકાવ્યો અને રાષ્ટ્રભક્તિના ગીતોનું સર્જન કર્યું, પર પોતાની દૃષ્ટિથી વિવરણ-વિવેચન કર્યું છે.
તો વળી ત્રીજી તરફ એમનાં કાવ્યોમાં આધ્યાત્મિક મસ્તી અને નવા આશ્ચર્યની વાત એ છે કે યોગનિષ્ઠ આચાર્ય બુદ્ધિસાગર- જમાનાનો સ૨ પ્રગટ થાય છે. યોગનિષ્ઠ આચાર્ય શ્રી સૂરીશ્વરજીએ કર્મયોગની વિચારધારાને
બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી પાસેથી નરસિંહ, દર્શાવતા ગ્રંથ પર વિવરણ કરવાને બદલે
પીણલ હવા મેઘલ દિને
મીરાં કે આનંદઘનનું સ્મરણ કરાવે એવી પોતે જાતે ૨૭૨ સંસ્કૃત શ્લોકો રચીને પાગલ હવા, મેઘલ દિને
કાવ્યરચનાઓ મળે છે, તો બીજી બાજુ જીવનનો નિચોડ આપ્યો છે અને આ ઘેલું મારું મન જાગી ઊઠે.
કવ્વાલી અને ગઝલ જેવા આધુનિક કર્મયોગમાં એમના ગહન તત્ત્વજ્ઞાન અને જાણ્યા-અજાણ્યાની બહાર છે
સાહિત્યસ્વરૂપોમાં કરેલી રચનાઓ મળે યોગવિદ્યાના વિશાળ જ્ઞાનનો મધુર સુમેળ - જ્યાં કોઈ પંથ ના દેખાય રે નિરખવા મળે છે. આવા ગહન વિષયને | ત્યાં પહોંચે અકારણે મારું મન રે.
યોગનિષ્ઠ આચાર્ય શ્રીમદ્ આધ્યાત્મિક ભાવનાનો ઊર્ધ્વ રસપૂટ - એ ઘર ભણી ક્યારેય આવશે ! બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી એ આજથી આપીને એની છણાવટ કરી છે અને ના ક્યારે ના ક્યારે
એકસોથી પણ વધુ વર્ષ પૂર્વે ઈ. સ. ૧૯૧૧ અધ્યાત્મજ્ઞાન વડે આત્મોન્નતિના ચરમ ભીંતો બધી તૂટે ભલે રે.
(વિ. સં. ૧૯૬૭)માં લખેલું આ કાવ્ય શિખરે પહોંચવાની ભૂમિકા રચી આપી છે. ઝરમરતી સાંઝની ઘેલી દૃષ્ટિ
એમનું અપૂર્વ ભવિષ્યદર્શન દર્શાવે છે. ૧૯૬૬માં કર્મયોગ ગ્રંથ લખવાનો વિચાર
કયા બલરામનો હું મસ્ત ચેલો
મહાવીરના શબ્દોથી જગતમાં સ્વાતંત્ર્ય કર્યો. ૧૯૭૦માં એના કેટલાક શ્લોકોની મારા સ્વપ્નો ઘેરી સહુ મતવાલા નાચે.
આવશે એમ સૂચવીને જાણે અહિંસક રચના કરી અને વિ.સં. ૧૯૭૩ના મહા સુદી
જે ચાહ્યું વિકટ એને ચાહું રે
માર્ગે આઝાદ થયેલા ભારતનો સંકેત પૂનમે રચાયેલા ૧૦૨૫ પૃષ્ઠના આ ગ્રંથમાં
જે પામ્યું નથી ક્યાં હું પામું રે.
આપતા ન હોય! ભારતની આઝાદી પચાસ પૃષ્ઠની તો પ્રસ્તાવના છે અને જૈન
પછી વિશ્વના અનેક દેશો અહિંસાના માર્ગે આચાર્ય દ્વારા લખાયેલો હોવા છતાં એના અસંભવને ચરણે હું માથું ઢાળું ફરી ફરી.
ચાલીને આઝાદ થયા. મહાવીરના શબ્દો અને કાંતવાદી દૃષ્ટિકોણમાં ગીતાનો
|રવીન્દ્રનાથ ટાગોર
એટલે કે અહિંસાથી જગતમાં સ્વાતંત્ર્યનો જયધ્વનિ અને કુરાનની આયાતોનો દિવ્ય
|| અનુ. નલિની માડગાંવકર
પ્રકાશ રેલાયો.
