________________
૨૨.
પ્રબુદ્ધ જીવન
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૭
| દ્વિતિય બાહ્યતા ઉણોદરી | L સુબોધીબેન સતીશ મસાલીઆ
ગતાંકમાં અનસન તપ વિષે જાણ્યું. હવે આજે આપણે જોઈશું જશે. એટલે કે તમારો ૧૨નો જમવાનો ટાઈમ છે તે જવા દો. તે દ્વિતિય બાહ્યતા ઉણોદરી વિશે....ઉણ એટલે ઓછું ને ઉદર એટલે ભૂખ પર ધ્યાન નહિ આપો તો થોડી વારમાં ભૂખ સમી જશે. હવે પેટ. શબ્દાર્થ પ્રમાણે આપણે એટલું જ સમજ્યા છીએ કે ભૂખ કરતાં સમય પસાર થવા દો. એમ કરતાં કરતાં એક સમય એવો આવશે કે થોડું ઓછું ખાવું એટલે ઉણોદરી વ્રત થઈ જાય...જો ખરેખર એવું જ તમારું આખું શરીર, રોમ રોમ પોકાર કરશે કે ભૂખ લાગી છે. તે જ હોત તો અનસન કરતાં ઉણોદરી વ્રત ઘણું સરળ થઈ જાય... તો સાચી ભૂખ છે. આવી સાચી ભૂખ બહુ મુશ્કેલીથી લાગે છે. આવી પછી ભગવાને આ વ્રતને દ્વિતિય નંબરે મૂકવાની જરૂર ન હતી. જેમ વાસ્તવિક ભૂખ ઉઘડે ત્યારે કરો ઉણોદરી. વાસ્તવિક ભૂખથી અડધું આપણે બાળકને સહેલી વસ્તુ પહેલાં શીખવીએ, પછી એનાથી જ જમવું. પા ભાગ પાણી માટે અને બાકીનો પા ભાગ ખાલી રાખવો. અઘરી... તેવી રીતે ભગવાને આપણને બાલજીવોને પ્રથમ નંબરે સંપૂર્ણ પેટ ભરવાની તૃપ્તિ થાય, તે પહેલાં જ અટકી જવું તેનું નામ સહેલો.. પછી એનાથી અઘરો.. પછી એનાથી અઘરો એમ બાર છે ઉણોદરી. ઉણોદરી કરવા માટે વાસ્તવિક ભૂખ શોધવી પડે તેની પ્રકારના તપ બતાવ્યા છે. તમે અનુભવથી પણ જાણ્યું હશે કે એક માટે ત્રણ-ચાર ઉપવાસ કરવાથી માનસિક ભૂખની વ્યવસ્થા તૂટી વખત આઠ ઉપવાસ સરળતાથી થઈ જાય છે, પરંતુ આઠ ઉપવાસના જશે. પછી શારીરિક ભૂખ લાગવાની શરૂ થશે. એટલે જ કદાચ પારણા પછી આઠ દિવસ ઉણોદરી વ્રત કરવું હોય તો થઈ શકતું અનસન તપને પહેલા મૂક્યો હશે. જે અનસન કરી શકે છે તે જ નથી. હકીકતમાં અનસન કરતાં ઉણોદરી વ્રત અઘરું છે અને તે કેવી ઉણોદરી કરી શકશે. સાચી ભૂખ આઠ-દસ કલાકે એકવાર પણ રીતે? જાણો...કોઈ નવલકથાને બિલકુલ ન વાંચવી એ સહેલું છે, લાગી શકે, ત્યારે પેટ તૃપ્ત થાય એટલું નહીં પણ એના ઉણ પર પણ એકવાર વાંચવાનું શરૂ કર્યા પછી, અંત વાંચ્યા વગર છોડી દેવી રોકાઈ જાવ તે ઉણોદરી...તો જ તમે સીમાની અંદર છો... તમારા અઘરું છે. કોઈપણ ફિલ્મ જોવી જ નહીં તે સહેલું છે પરંતુ ફિલ્મમાં મનના માલિક છો. પણ જો તૃપ્તિનો પ્રયત્ન કર્યો, જ્યાં સુધી ખાઈ એકદમ રસ જામ્યો હોય...હવે અંત શું આવશે એ જાણવાની શકાય ત્યાં સુધી ખાધા કર્યું તો તમને તૃપ્તિનો આનંદ નહીં મળે. તાલાવેલી લાગી હોય ત્યાં કોઈ આવીને કહેશે કે બસ હવે બંધ ખાધા જ કરશો પણ સંતોષ નહીં મળે... અંતે તેમાંથી વિષાદ અને કર...ત્યારે બંધ નહીં કરી શકાય...ફિલ્મનો અંત જોયા વગર ઉઠી હતાશા જ મળશે. પરિણામે દુ:ખી ને પરેશાન થશો. પીડા જવું અઘરું છે. તેવી જ રીતે બિલકુલ ન જમવું. આજે ઉપવાસ કરી ભોગવશો.. જ્યારે ઉણોદરી તમને સંતોષ અને તૃપ્તિનો આનંદ લેવો એ કદાચ હજી સહેલું છે, પરંતુ એકવાર જમવા બેઠા પછી પેટ આપશે... એ તો લગભગ બધાનો જ અનુભવ હશે કે અકળામણ ભરીને ખાધા વગર ઊભા થઇ જવું અત્યંત મુશ્કેલ છે. તમે દિવસમાં થાય એટલું ખાધે રાખવાથી ક્યારેય તૃપ્તિ કે સંતોષ મળતા જ નથી. બે-ત્રણ વાર ખાતા હોય વચ્ચે એક-બે વાર ચા-નાસ્તો કરતા હોય, હજી કાંઈક ખાઉં... પાન, મસાલા, મુખવાસ, છાસ, આઈસ્ક્રીમ... ગમે ત્યારે મોંમાં ચટ-પટ૨ નાખ્યા કરતા હો ને પછી જમવા બેસો પણ જો પેટ ભરી ભરીને ખાધે જ રાખ્યું હશે તો આ કોઈ પણ વસ્તુ ત્યારે એક-બે રોટલી ઓછી ખાઈને માની લો કે ઉણોદરી વ્રત થઈ સંતોષ કે તૃપ્તિનો આનંદ આપી શકશે નહીં. ગયું તો એમ કાંઈ ઉણોદરી વ્રત થાય નહિ.
- વિજ્ઞાન પણ એમ જ કહે છે ને કે જો તમારું સ્વાથ્ય સારું રાખવું હોય પહેલાં આપણી વાસ્તવિક ભૂખ કેટલી છે તે શોધવું પડે. રોજની તો ૫૦ ટકા ખોરાક, ૨૫ ટકા પાણી ને ૨૫ ટકા જઠર ખાલી રાખો. તો આદત પ્રમાણે, ઘડિયાળ પ્રમાણે જે ભૂખ લાગે છે તે સાચી ભૂખ જ ખોરાકનું પાચન સારી રીતના થઇ શકે... જૈન ધર્મના બધા જ સિદ્ધાંતો નથી. કોઈ તમારી જાણ બહાર ઘડિયાળને આગળ પાછળ કરી દેશે વૈજ્ઞાનિક છે, પરંતુ વિજ્ઞાન હજી એમાંના ૧૦% જ સમજી શક્યું છે. તો પણ તે જ ઘડિયાળના ટાઈમ પ્રમાણે ભૂખ લાગશે, તે માનસિક હવે સવાલ એ થાય કે આજનું આપણું જીવન જ ઘડિયાળના ભૂખ છે. શારીરિક ભૂખ નથી. ધારો કે તમે રોજ ૧૨ વાગ્યે જમો છો. કાંટા પર થઈ ગયું છે તો આવું ઉણોદરી વ્રત કરવું કઈ રીતે? ઑફિસ પણ કોઈએ એક કલાક ઘડિયાળ પાછળ કરી નાખી અગિયાર મૂકી વગેરેમાં તો ટાઈમ ટુ ટાઈમ જ જમવા બેસવું પડે... ધંધા કે અન્ય દીધા. હવે આદત પ્રમાણે તમે કહેશો કે હજી તો ૧૧ જ વાગ્યા છે, કામકાજ માટે ટાઈમ પર જ નીકળવું પડે તો ટાઈમ પર જ જમવું ભૂખ પણ નથી લાગી. ૧૨ વાગે જમીશ. તેથી ઉલટું હજી ૧૧ વાગ્યા પડે... હા તમારી વાત સાચી છે... અને આવા બધા કારણોસર છે ને ઘડિયાળમાં કોઈએ ૧૨ મૂકી દીધા તો તમે કહેશો કે...“અરે.. આપણું ઉણોદરી વ્રત થોડું વિસરાઈ ગયું પણ... હવે આ વ્રત વિષે બાપ રે...૧૨ વાગી ગયા...લાવ જમી લઉં....' તો આ માનસિક જાણ્યા પછી મહિનામાં એકાદ વખત તો રજાના દિવસે કે બીજી ભૂખ છે...જો એ ભૂખ પર તમે ધ્યાન નહીં આપો તો તે ભૂખ સમી કોઈ રીતે એડજસ્ટ કરીને ઉણોદરી વ્રત કરવું.. ને જેને અનુકુળતા
