________________
૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૭
નામકર્મ, દેવાયુષ્ય, મનુષ્યાયુષ્ય, તિર્યંચાયુષ્ય, તીર્થકર નામકર્મ, મચ્છીમારનો, કસાઈનો વગેરે વ્યવસાય કરે છે તે પાપાનુબંધી પાપ ત્રસદર્શક-ત્રસ, બાદ૨, પર્યાપ્તા, પ્રત્યેક, સ્થિર, શુભ સૌભાગ્ય, કહેવાય છે. સુસ્વર, આદેય અને યશ એમ કુલ ૪૨ પ્રકૃતિઓ પુણ્યોદયની છે. (૫) આશ્રવતત્ત્વ-કર્મોનું આવવું, આત્મામાં જેનાથી કર્મ આવે,
આ પુણ્યકર્મ એ પણ એક પ્રકારનું કર્મ છે. જે સોનાની બેડી જેવું તે કર્મ આવવામાં હેતુભૂત જે કારણો તે આશ્રવ. જે માર્ગે તળાવમાં છે, અંતે ત્યજવા જેવું છે. પરંતુ પાપ-આશ્રવ આદિ અશુભ ભાવોને પાણી આવે તે માર્ગને જેમ નાળું કહેવાય તેમ જે દ્વારા કર્મોનું આગમન દૂર કરવા માટે શુભ ભાવો આદરવા જેવા અર્થાત્ ઉપાદેય છે. જેમ આત્મામાં થાય તે આશ્રવ કહેવાય. તેના ૪૨ ભેદો છે-૫ ઇંદ્રિયો, કે પગમાં લાગેલ કાંટો કાઢવા માટે સોય નાખવી પડે પણ પછી ૫ અવ્રત, ૪. કષાય, ૩ યોગ અને ૨૫ ક્રિયાઓ. તેને કાઢી નાખવાની હોય છે તેમ ૧ થી ૫ ગુણસ્થાનક સુધી જીવ પાંચ ઇંદ્રિયો-સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરેન્દ્રિય, આરંભ-સમારંભવાળો હોવાથી પુણ્ય પણ આદરવા યોગ્ય છે પણ શ્રોત્રેન્દ્રિય – આ પાંચ ઇંદ્રિયોના અનુકુળ વિષયો મળે તો આત્મા અંતે તો હેય જ છે.
સુખ માને અને પ્રતિકૂળ વિષયો મળે તો દુઃખ માને છે. આવી રીતે (૪) પાપ-જીવ જેનાથી દુઃખી થાય, પ્રતિકુળતા મળે તે પણ રાગ દ્વેષથી કર્મોનો આશ્રવ (આગમન) થાય છે. પાપ કહેવાય છે. જેમ પુણ્ય બાંધવાના ૯ પ્રકાર કહ્યા તેમ પાપ ચાર કષાય-ક્રોધ, માન, માયા, લોભ એ ચાર કષાયો છે. કષબાંધવાના ૧૮ પ્રકાર છે જે ૧૮ પાપસ્થાનક કહેવાય છે. તે નીચે એટલે સંસાર, આય-લાભ, સંસારનો લાભ જેનાથી થાય તે કષાય પ્રમાણે છે
કહેવાય છે. અનંત સંસારને વધારે તે અનંતાનુબંધી આદિ ચાર પ્રકારે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, છે જેમાં આત્મા અનાદિપણાથી પ્રવૃત્ત છે તેથી કર્મનો આશ્રય માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પશુન્ય, રતિ- અનાદિકાળથી ચાલુ રહ્યો છે. જ્યારે આત્મા દેવ, ગુરુ અને ધર્મના અરતિ, પરંપરિવાદ, માયા-મૃષાવાદ, મિથ્યાત્વશલ્ય.
રાગમાં વર્તે છે ત્યારે શુભ કર્મનો આશ્રવ કરે છે અને સ્ત્રી, કુટુંબ - ઉપરોક્ત અઢાર પ્રકારના કાર્યો કરવાથી જીવ પાપકર્મ બાંધે આદિ સાંસારિક રાગ-દ્વેષમાં વર્તે છે ત્યારે અશુભ કર્મનો આશ્રય છે. આ બંધાયેલું કર્મ ૮૨ પ્રકારે ભોગવે છે–પ જ્ઞાનાવરણીય, ૯ કરે છે. દર્શનાવરણીય, ર૬ મોહનીય, ૫ અંતરાય એમ ચાર ઘાતી કર્મની પાંચ અવ્રત-હિંસા, જૂઠ, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ એમ કુલ ૪૫ પ્રકૃતિઓ એમ કુલ ૮૨ અશુભ પ્રકૃતિઓ છે.
પાંચ અવ્રત છે. આ પાપ કરવાથી કર્મોનો આશ્રવ થાય છે. શાસ્ત્રમાં પુણ્ય અને પાપની ચતુર્ભગી આવે છે જે નીચે પ્રમાણે ત્રણ યોગ-મનોયોગ, વચનયોગ અને કાયયોગ આ ત્રણ યોગ
છે. તે શુભ અને અશુભ બે પ્રકારના છે. આ યોગો પ્રવૃત્તિરૂપ છે ૧. પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય-જે જીવો આ ભવમાં પૂર્વકૃત પુણ્યના અને કર્મબંધનના કારણો છે. અર્થાત્ આશ્રવ છે. ઉદયવાળા છે, અત્યંત સુખી, નિરોગી અને સમૃદ્ધિવાળા છે, છતાં પચીસ ક્રિયાઓ-જેનાથી કર્મ આવે એવી પચીસ ક્રિયાઓ છેસંસારી ભાવોથી અલિપ્ત છે, આસક્તિ વિનાના છે, સંસારમાં રહે કાયિકી ક્રિયા-આ કાયાને જયણા વિના કામકાજમાં પ્રવર્તતાવવી છે પરંતુ જલકમલની જેમ વર્તે છે તેવા જીવોને જે આ પુણ્ય ઉદયમાં તે. આવેલ છે, તે “પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય' અર્થાત્ ભાવપુણ્યનો-મોહના અધિકરણિકી ક્રિયા-આત્મા નરકનો અધિકારી થાય તેવા પાપો શ્રયોપશમનો, અનુબંધ કરાવે તેવો પુણ્યોદય.
કરવા તે. ૨. પાપાનુબંધી પુણ્ય-જે જીવો આ ભવમાં પૂર્વકૃત પુણ્યના પ્રાàષિકી ક્રિયા-જીવ, અજીવ ઉપર દ્વેષ કરવો તે. ઉદયવાળા છે, સુખી, નિરોગી અને સમૃદ્ધિવાળા છે છતાં સંસારી પારિતાપનિકી ક્રિયા-બીજા જીવને પરિતાપ-સંતાપ, ભય ભાવોમાં ઘણાં જ આસક્ત છે, વ્યસની છે, હિંસા, જૂઠ આદિ ઉત્પન્ન કરવો તે. પાપાચારોને સેવનારા છે. પંચેદ્રિયના વિષયોમાં જ વ્યસ્ત છે તે પ્રાણાતિપાતિ ક્રિયા-બીજા નાનામોટા જીવોની હિંસા કરવી પાપાનુબંધી પુણ્ય અર્થાત્ ભાવપાપ-મોહનો ઉદય તેનો અનુબંધ તે. કરાવે તેવો પુણ્યોદય.
પારિગ્રહિક ક્રિયા-ધન-ધાન્યાદિનો અત્યંત પરિગ્રહ કરવો તે. ૩. પુણ્યાનુબંધી પાપ-જે જીવો આ ભવમાં પૂર્વકૃત પાપના આરંભિકી ક્રિયા-જીવની હિંસા થાય એવા આરંભ-સમારંભ ઉદયવાળા છે એટલે મહાદુઃખી, દરિદ્રી, રોગિષ્ઠ છે, છતાં કરવા તે....ઇત્યાદિ ૨૫ ક્રિયાઓ શાસ્ત્રમાં આવે છે. સમતાભાવ રાખે છે, દેવ-ગુરુ ધર્મની ઉપાસના કરે છે તેવા જીવો (૬) સંવર-આશ્રવનો નિરોધ થવો અર્થાત્ આત્મામાં આવતા પુણ્યાનુબંધી પાપના ઉદયવાળા છે.
કર્મો જેનાથી રોકાય એ સંવર છે. સંવર બે પ્રકારે છે–દેશસંવર અને ૪. પાપાનુબંધી પાપ-જે જીવો આ ભવમાં પૂર્વકૃત પાપના સર્વસંવર. સર્વ સંવર એટલે સર્વ પ્રકારના આશ્રવોનો અભાવ. ઉદયવાળા છે, એટલે મહાદુઃખી, દરિદ્રી અને રોગિષ્ટ છે છતાં દેશસંવર એટલે અમુક થોડા આશ્રવોનો અભાવ. સર્વસંવર ચૌદમાં શિકાર, જુગાર, વ્યભિચારાદિ કરીને નવા પાપો બાંધે છે, ગુણસ્થાને હોય છે, તેની નીચેના ગુણસ્થાનોમાં દેશસંવર હોય છે.
