Prabuddha Jivan 2015 11

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 5

નવેમ્બર, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદમાં દેવ અને દેવી વિચાર
ડૉ. નરેશ વેદ
ઈશ ઉપનિષદમાં કહ્યું છે તેમ આ સચરાચર સૃષ્ટિમાં ઈશ્વરનો બાબતોનું નિરૂપણ છે. દેવી સાધનાની દૃષ્ટિએ આ ઉપનિષદ ઘણું નિવાસ છે. એટલે સૃષ્ટિનાં તત્ત્વો અને પદાર્થોમાં ઈશ્વરની અગત્યનું છે. શક્તિમત્તા (વિભૂતિ) રહેલી છે. આ વિભૂતિથી આકર્ષાઈ અથવા ‘નારાયણ ઉપનિષદ'માં સૃષ્ટિના ચેતન અને અચેતનના પ્રાગટ્ય પ્રભાવિત થઈને મનુષ્ય એમાં દેવીભાવ અનુભવતો થાય છે અને પુરુષ નારાયણનો નિર્દેશ કરી, એટલે સૌનો આત્મા એવી સ્પષ્ટતા તેમાં દેવ અને દેવીની કલ્પના કરે છે. આથી જગતની સંસ્કૃતિઓમાં કરી, ૐ નમો નારાયણ નામક અષ્ટાક્ષર મંત્ર આપી, એનું ૩ૐકાર દેવ-દેવીઓનો ખ્યાલ સર્વ સામાન્યરૂપે જોવા મળે છે.
સાથે કેવું ઐક્ય છે, તેનો નિર્દેશ છે. ભારતીય સંસ્કૃતિનું આદિમ સાહિત્ય વેદો છે. આ વેદોમાં સૌ ‘નીલ રુદ્રોપનિષદ'ના ત્રણ ખંડોમાંથી પ્રથમ ખંડમાં ભગવાન પ્રથમ દેવો અને દેવીઓની વાત નિરૂપાયેલી જોવા મળે છે. એમાં રુદ્રદેવતાના રૌદ્રરૂપનું વર્ણન કરી, એ રૂપને શાંત કરી કલ્યાણકારી નિરૂપાયેલા દેવ-દેવીઓ માં
સ્વરૂપે પ્રગટ કરવાની વિનંતી છે. મહાત્મા ગાંધીજીના સહયાત્રીઓ બૃહસ્પતિ, વાસ્તો ષ્પતિ,
બીજા ખંડમાં રુદ્રદેવતાના અતિ ક્ષેત્રપતિ, ત્વષ્ટા, વિશ્વકર્મા, ‘પ્રબુદ્ધ જીવત’ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬ નો વિશિષ્ટ અંક
સામર્થ્યશાળી આયુધોની પ્રશસ્તિ પ્રજાપતિ, અગ્નિ, વરુણ, ઉપરોક્ત શીર્ષકથી પ્રકાશિત થશે
છે અને ત્રીજા ખંડમાં રુદ્રદેવતાના વિષ્ણુ, ઈન્દ્ર, વાયુ, યમ, ગુદ્ર,
નીલકંઠ રૂપની પ્રતિષ્ઠા તથા તેમની મરુત, પૂષન, અશ્વિનો, મિત્ર,
આ વિશિષ્ટ અંકનું સંકલન કરશે ગાંધી જીવન અને ગાંધી તતિ છે. અર્યમા, પર્જન્ય, અદિતિ, ' સાહિત્યના અભ્યાસી ગાંધી વંશજ શ્રીમતી સોનલ પરીખ.
| | પંચ ખંડોમાં વિભાજિત સવિતા, ઉષા, પૃથિવી, શર્વરી, | પૂ. ગાંધીજીએ પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન સ્વાતંત્ર્ય, નૃસિંહપૂર્વતાપિની ઉપનિષદ'ના ઈળા વગેરે મુખ્ય છે. એકલા શિક્ષણ, રાજકીય, આધ્યાત્મિક, સાહિત્ય વગેરે અનેક ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ પ્રથમ ખંડમાં પ્રજાપતિ દ્વારા ઋગ્વદમાં બધું મળીને ૩,૩૩૯ પ્રદાન કર્યું. આ યાત્રામાં એમને અનેક મહાન આત્માનો સાથ અનુ ખુભ મંત્રનું દર્શન, દેવ-દેવીઓની સંખ્યાનો નિર્દેશ મળ્યો અને ગાંધીજીની વિચારધારા દ્વારા એ મહાનુભાવોનું અને મંત્રારાજના ચાર પાદ, ઋષિમળે છે, તો ચારેય વેદોમાં તો એને પરિણામે સમગ્ર ભારતનું ઘડતર થયું અને દેશ અને સમાજને દેવતા વિષયક પ્રશ્નો, મંત્રરાજ એની સંખ્યા કેટલી બધી હશે? એક નવી દીશા મળી.
સામનો મહિમા વર્ણવાયો છે. વેદોના અત્તે આવતા | આ વિષયમાં અનેક વિદ્વાન લેખકોની કલમે લખાયેલ લેખો
બીજા ખંડમાં પ્રણવના પાદોનું ઉપનિષદોમાં પણ દેવ-દેવીનો આ અંકમાં પ્રગટ થશે.
સામના પાદો સાથે તાદાભ્ય, વિચાર રજૂ થયો છે. નારાયણ
| સામની પંચાગતા અને ન્યાસની | અભ્યાસુ લેખકોને આ સંદર્ભે શ્રીમતી સોનલ પરીખનો સંપર્ક | ઉપનિષદ, નીલરુદ્ર ઉપનિષદ, કરવા વિનંતિ. -09221400688.
પ્રક્રિયાનું વર્ણન છે. ત્રીજા ખંડમાં નૃસિંહપૂર્વ તાપિની ઉપનિષદ,
મંત્રરાજનાં શક્તિ, બીજ વગેરેની
-તંત્રી) નૃસિંહપ ચક્ર ઉપનિષદ,
જિજ્ઞાસા અને બીજના સ્વરૂપનું બલૂચોપનિષદ, ભાવનોપનિષદ, રુદ્રહૃદયોપનિષદ, રુદ્રોપનિષદ, નિરૂપણ છે. ચોથા ખંડમાં સાવિત્રી-ગાયત્રી મંત્રોનું સ્વરૂપ, શરભોપનિષદ, સાવિત્રી ઉપનિષદ, સૂર્યોપનિષદ, સૌભાગ્યલક્ષ્મી યજુર્લક્ષ્મી મંત્ર, નૃસિંહ ગાયત્રીમંત્ર વગેરેનું નિરૂપણ છે. પાંચમા ઉપનિષદ, અથર્વશિર ઉપનિષદ, આત્મબોધ ઉપનિષદ, કેવલ્ય ખંડમાં દેવો દ્વારા “મહાચક્ર'ની જિજ્ઞાસા, અલગ અલગ આરાવાળા ઉપનિષદ, ગાયત્રી ઉપનિષદ ઉપરાંત કેનોપનિષદ, પ્રશ્રોપનિષદ, ચક્રોનું નિરૂપણ, આવયવદર્શન, મહાચક્રદર્શન, મહાચક્રવેધનનો શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદ, અને તૈતિરીય ઉપનિષદમાં દેવો અને દેવીઓ મહિમા, મંત્રરાજના અધ્યયનનું ફળ વગેરે વિષયો વર્ણવાયા છે. વિશે નિરૂપણ થયેલું છે.
‘નૃસિંહષચક્રોપનિષદ'માં નરસિંહ ચક્ર, આચક-સૂચક‘દેવ ઉપનિષદ'માં ‘ચિત્' શક્તિના સર્વાત્મ અને સર્વ ધારક રૂપનું મહાચક્ર-સકલ લોક રક્ષાચક્ર-ધૂતચક્ર અને અસુરાત્તક ચક્ર-એમ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આદિવિદ્યાનો ઉદ્ધાર, આદિવિદ્યાનો ચક્રોની છ સંખ્યા, તેના વલયો અને ભેદ-પ્રભેદો, આ ચક્ર ધારણ મહિમા, ભુનેશી એકાક્ષર મંત્ર, મહાચંડી નવાક્ષર વિદ્યા વગેરે કરવાનાં સ્થાનો અને તેના લાભો વિશે વિગતવાર નિરૂપણ છે.