Prabuddha Jivan 2015 11

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 21

નવેમ્બર, ૨૦૧૫ પ્રબુદ્ધ જીવન
૨ ૧. આત્મજ્ઞ ઋષિ-મુનિયોં ને આત્મા કે અસ્તિત્વ કો ઇસી પ્રકાર સિદ્ધ ભીતર કિસી ચેતન પદાર્થ કી સત્તા કા સંકેત મિલતા હૈ. જૈસે રથ કર દિખાયા હૈ. ઉન્હોંને સ્પષ્ટ કહા કિ યહ આત્મા અરસ હૈ, અરૂપ કે વ્યાપાર સે રથ કે ભીતર સારથી રૂપ ચેતન પદાર્થ કા અનુમાન હૈ, અગબ્ધ હૈ, અવ્યક્ત હૈ ઔર ચેતનાગુણ સહિત હૈ, ઇસકા કોઈ હોતા હૈ, વૈસે હી શરીર કે વ્યાપાર સે જિસ ચેતન પદાર્થ કા અનુમાન પ્રકટ સંસ્થાન નહીં હૈ, અતઃ ઇસે ઇન્દ્રિયોં સે નહીં જાના જા સકતા કિયા જાતા હૈ, યહી આત્મા હૈ (વ્યાપાર). હૈયહ અતીન્દ્રિય હૈ. યથા
| (ખ) શ્વાસ-પ્રશ્વાસ સે શરીર ફૂલતા હૈ તથા સંકુચિત હોતા હૈ. અરસમરૂવમગંધ અવૉ ચેરણાગુણમસદું /
યહ કિસી ચેતન પદાર્થ કે દ્વારા હી કિયા જાતા હૈ. જૈસે લોહાર કી જાણ અલિંગગ્ગહણ જીવમણિદિઠ્ઠiઠાણ /' ૩
ભાથી કા ફૂલના ઔર સંકુચિત હોના ભાથી ફૂંકને વાલે પ્રાણી કે અર્થાત્ જો રસરહિત હૈ, રૂપરહિત હૈ, ગન્ધરહિત છે, અવ્યક્ત વ્યાપાર સે હોતા હૈ (પ્રાણાપાન). હૈ, ચેતનાગુણ સે યુક્ત હૈ, શબ્દરહિત હૈ, કિસી ચિહ્ન યા ઇન્દ્રિય (ગ) એં મોટ કા ગિરના તથા ઉઠના મોટ ખીંચને કે વ્યાપાર દ્વારા ગોચર નહીં હોતા ઔર જિસકા કોઈ એક નિશ્ચિત આકાર સે હોતા હૈ. ઠીક ઉસી પ્રકાર આંખ કી પલક કા ગિરના તથા ઉઠના બતાયા નહીં જા સકતા હૈ, ઉસે જીવ જાનો.
ચેતન વ્યક્તિ કા હી વ્યાપાર હૈ (નિમેષોન્મેષ). યહ આત્મા અરસ, અપ ઇત્યાદિ હૈ, અતએવ ઇસે કિસી પ્રકાર (ઘ) શરીર મેં ઘાવ લગતા હૈ ઔર દવા કરને પર ફિર ભર જાતા કે શસ્ત્રાદિ સે કાટા નહીં જા સકતા, અગ્નિ આદિ સે જલાયા નહીં . યહ શરીર મેં સ્થિત આત્મા કે દ્વારા હો સકતા હૈ, જૈસે ઘર મેં જા સકતા, જલાદિ દ્વારા ગવાયા નહીં જા સકતા ઔર હવા દ્વારા રહનેવાલા ઘર કી મરમ્મત કરતા હૈ (જીવન) સુખાયા ભી નહીં જા સકતા હૈ, જૈસા કિ “ગીતા' કે શ્લોકો મેં () મન કો પ્રેરિત કરનેવાલા ભી આત્મા હી હૈ. જૈસે બાલક જગત્-પ્રસિદ્ધ હૈ
અપની ઇચ્છા સે ગોલી યા ગેંદ ઇધર-ઉધર ફેંકતા હૈ, ઉસી પ્રકાર નૈન છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નેન દહતિ પાવક: /
આત્મા ભી મન કો અપની ઇચ્છા કે અનુસાર ઇધર-ઉધર દોડાયા ન ચેનં ક્લે દત્તાપો ન શોષયતિ મારુત: //
કરતા હૈ (મનોગતિ). અચ્છેદ્યડયમદાહચો યમક્લેદ્યડશષ્ય એવ ચી
(ચ) મીઠે આમ કો દેખકર મુંહ મેં પાની ભર આતા હૈ. ઇસકા નિત્ય: સર્વગતઃ સ્થાણુરચલોડયું સનાતન //’ ૪
કારણ કયા હૈ? કિસી રૂપવિશેષ કે સાથ રસવિશેષ કા અનુભવ અર્થાત્ ઇસ આત્મા કો શસ્ત્ર નહીં છેદ સકતે હૈ, અગ્નિ નહીં પહલે હો ચુકા હૈ ઔર ઉસી કી સ્મૃતિ વર્તમાનદશા મેં હો રહી હૈ. જલા સકતી હૈ, પાની ભી નહીં ગલા સકતા હૈ ઔર હવા ભી નહીં અનુભવ તથા સ્મૃતિ કા આશ્રય એક હી હોના ચાહિએ. સબ ઇન્દ્રિયોં સુખા સકતી હૈ; યહ તો અચ્છેદ્ય, અદાહ્ય, અક્વેદ્ય ઔર અશોષ કા અધિષ્ઠાતા એક હી ચેતન હૈ ઔર વહી આત્મા હૈ. હૈ; યહ નિત્ય, સર્વગત, સ્થાણુ, અચલ ઔર સનાતન હૈ. (છ) સુખ, દુ:ખ, ઇચ્છા, દ્વેષ તથા પ્રયત્ન ગુણ હૈ, અતઃ ઇનકા ‘આચારાંગ” નામક જાનાગમ મેં ભી ઐસા હી કહા હૈ- કોઈ આશ્રય દ્રવ્ય હોના હી ચાહિએ. જડ હોને સે શરીર વહ આશ્રય
‘સે ણ છિજજઇ, ણ ભિજ્જઇ, ણ ડઝઇ, ણ હમ્મઇ કંચણ નહીં હો સકતા, ચેતન આત્મા હી ઇસકા આશ્રય હોતા હૈ. ઇન સવલોએ/૫
ગુણોં કે આશ્રય હોને સે ભી આત્મા કી સિદ્ધિ હોતી હૈ. આત્મા કે અસ્તિત્વ કી સિદ્ધિ હેતુ શાસ્ત્રોં મેં અનેકાનેક યુક્તિમાં ઇસી પ્રકાર જૈનદર્શન કે ગ્રન્થોં મેં ભી અત્યન્ત વિસ્તારપૂર્વક વિસ્તારપૂર્વક પ્રસ્તુત કી ગઈ હૈ. યહાં સભી કો સવિસ્તાર પ્રસ્તુત નિમ્નલિખિત યુક્તિયોં દ્વારા આત્મા કે અસ્તિત્વ કી સિદ્ધિ કી ગઈ હૈ. કરને કા અવકાશ નહીં હૈ, પરન્તુ ઉનમેં સે કુછ પ્રમુખ યુક્તિમાં યુક્તિ ૧- જિસ પ્રકાર યત્ન-પ્રતિમા કી ચેષ્ટાઓં અપને પ્રયોક્તા નિમ્નાનુસાર હૈ. યદિ સાવધાનીપૂર્વક ઇન્હેં હી સમઝને કા પ્રયત્ન કે અસ્તિત્વ કા જ્ઞાન કરાતી હૈ, ઉસી પ્રકાર પ્રાણ-અપાન કિયા જાએ તો અવશ્ય હી આત્મા કે અસ્તિત્વ મેં કોઈ શંકા નહીં (શ્વાસોચ્છવાસ) આદિ કાર્ય ભી આત્મા કે અસ્તિત્વ કા જ્ઞાન કરાતે હૈં.’ રહેગી.
૬. આત્મા કે ઇન નાના ચિહ્નોં કા નિર્દેશ મહર્ષિ કણાદ ને ઇસ સૂત્ર મેં એકત્ર ન્યાય-વૈશેષિક દર્શન કે ગ્રન્થોં મેં આત્મા કે અસ્તિત્વ કી સિદ્ધિ
કિયા હૈ હેતુ નિમ્નલિખિત અનેક પ્રમાણ દિયે ગયે હૈ
પ્રાણાપાનનિમેષોન્મેષજીવનમનોગતિ-ઇન્દ્રિયાન્તરવિકારાઃ સુખદુઃખે‘(ક) હિત પદાર્થ કે પાને કા ઔર અહિત પદાર્થ કે છોડને કા રછાઢેષ-પ્રયત્નાશ્ચાત્મનો લિફગાનિ' વ્યાપાર મનુષ્ય કે શરીર મેં હમેશા પાયા જાતા હૈ. ઇસસે શરીર કે
(-વૈશેષિકસૂત્ર ૩/૨/૪)
વિશેષ કે લિએ દેખિએ ઇસકા પ્રશસ્તપાદભાષ્ય. ૩. આચાર્ય કુન્દકુન્દ, સમયસાર, ગાથા ૪૯.
૭. આચાર્ય બલદેવ ઉપાધ્યાય, ભારતીય દર્શન, પૃષ્ઠ ૨૨૬ ૪. ભગવદ્ ગીતા ૨/૨૩/ ૨૪.
૮. (ક) આચાર્ય પૂજ્યપાદ, સર્વાર્થસિદ્ધિ, ૫/૧૯ ૫. આચારાંગ ૧/૩/૩/૪૦૦.
(ખ) આચાર્ય મલ્લિષણ, સ્યાદ્વાદમંજરી, ૧૭