Prabuddha Jivan 1995 Year 06 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 2

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧-૯૫
* જે પ્રદેશમાં વસતી ઘણી છે અને વ્યવસાય ઓછા છે અને એને લીધે નથી. મળે તો મને પોષાય તેમ નથી. આ છોકરાઓની કમાણીથી સમાજની આર્થિક પરિસ્થિતિ ઘણી નબળી રહે છે એ પ્રદેશોમાં નાના એમના કુટુંબને રાહત મળે છે. હું જો તેઓને નોકરીમાં રાખવાનું બંધ નાના પરચુરણ વ્યવસાયો દ્વારા લોકો પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે. સમગ્ર કરી દઉં તો અમારા બેઉનું બગડે. હું મારું ગુજરાન ન ચલાવી શકું. અને જગતમાં માંગ (Demand) અને પુરવઠો (Supply) અનુસાર છોકરાઓ પોતાનું ગુજરાન ન ચલાવી શકે. વેપાર ધંધો અને બીજા વ્યવહારો ચાલે છે. આવા વ્યવહારમાં આવી રીતે બાળપણમાં નોકરી કરનાર છોકરાઓ હોંશિયાર જલદી બાળમજૂરોની પણ એક આગવી સમસ્યા છે. જે બાળકોને શાળાઓમાં થાય છે. કેટલાંકમાં લુચ્ચાઇ, પક્કાઇના અંશો પણ જલદી આવે છે . અભ્યાસ કરવાની તક કે સુવિધા નથી એ બાળકો ફાઝલ સમયમાં જો પોતાના માલિકની ધંધાની કુનેહ અને છેતરપિંડીની રસમોના તેઓ રોકાયેલા ન રહે તો તેઓ માબાપને કે પડોશીઓને સતાવે છે, રખડી માહિતગાર થાય છે. માનવ સ્વભાવના તેઓ પારખું બને છે. કેટલાક ખાય છે, ખરાબ સોબતે જો ચઢી જાય તો ચોરી, મારામારી, ગુંડાગીરી કિસ્સાઓમાં તો વખત જતાં પોતાના માલિકના હરીફ બનીને તેઓ વગેરે કરવા લાગે છે. એવું કરવાનો એમનો તરત ઈરાદો નથી હોતો ઊભા રહે છે. પરંતુ તેઓ આવી પ્રવૃત્તિઓમાં જાણતાં-અજાણતા ઘસડાય છે. પિતાના કે માતાના અતિશય ક્રોધી સ્વભાવને કારણે અથવા અસામાજિક તત્ત્વો તેમનો લાભ ઉઠાવે છે અને વખત જતાં એવા કિશોરો માતપિતાનું તકરારી, વિસંવાદી, સંઘર્ષમય જીવન જોઇને એ ત્રાસમાંથી પોતે અસામાજિક તત્ત્વ બની જાય છે. પછીથી તેઓ સમાજ માટે એક મુક્ત થવાને માટે અથવા મિત્રો સોબતીઓનો આગ્રહભર્યો સાથ સમસ્યા રૂપ બની રહે છે. આવું જ્યાં થતું હોય ત્યાં બાળકો કોઈક મળવાને લીધે કેટલાયે છોકરાઓ ઘર છોડીને ભાગી જાય છે. કુમળી વ્યવસાયમાં રોકાયેલાં રહે તે સમાજના હિતમાં છે. અલબત્ત એવા વયના એવા છોકરાંઓ ગુજરાન માટે મોટાં શહેરો તરફ ધસે છે. ત્યાં બાળકોનું નિર્દય રીતે શોષણ ન થાય એ જોવાની ફરજ સમાજના તેઓને કંઈક ને કંઈક કામ મળી રહે છે. તેઓ ગમે ત્યા ખાયપીવે છે. આગેવાનોની છે.
છે અને ગમે ત્યાં સૂઈ રહે છે. આવી વિષમ પરિસ્થિતિમાં પણ પોતાના ઘર બાળક મોટું થાય એટલે એને કંઈક ને કંઈક કામ કરવું ગમે છે. કરતાં પોતે વધુ સુખી છે એવું તેઓને લાગે છે. એમાં પણ સરખેસરખી નવરા બાળકોને કંઈક કામ સોંપીને રોકી રાખવા એ વધુ સલાહભર્યું છે. વયના દોસ્તારો મળી જતાં તેઓ એક જુદી જ દુનિયામાં વસવા લાગે કેટલાંક બાળકોને આજીવિકાને અર્થે નહિ, પરંતુ કંઈક નવું શીખવાના છે. માતા-પિતા કે ભાઈ-ભાંડુઓની તેમને ચિંતા હોતી નથી. તેઓ યાદ અર્થે આવું કામ કરવું ગમે છે. કોઈ પણ કામ પોતાને આવડે તો બાળક પણ ભાગ્યે જ આવે છે. આવી રીતે ભાગી નીકળેલા છોકરાઓને તેથી રાજી રાજી થાય છે.
આ સગવડ મળે, સારી તક મળે તો પણ ઘરે પાછું ફરવું ગમતું નથી હોતું ગામડાંઓમાં નાના કુટુંબોમાં વડીલો, બાળકો પાસે ઝાડું કાઢવું, એવો અભિપ્રાય એ ક્ષેત્રમાં સેવાનું કામ કરતા સામાજિક કાર્યકર્તાઓનો ચીજ વસ્તુઓ આપી પાછી મૂકવી, લેવડ-દેવડના ધક્કા ખવરાવવા, છે. બજારમાંથી વસ્તુઓ લઈ આવવી વગેરે નાનાંમોટાં કામો કરાવે છે અને આવા દોસ્તારોની સોબત એકંદરે સારી નીવડતી નથી. બિડીબાળક તે ઉત્સાહથી કરે છે. પાડોશીઓ કે સગા સંબંધીઓ માટે પોતે સિગરેટ પીતા તેઓ તરત થઈ જાય છે. ચલચિત્રો જોવાનો તેમને નાદ કરેલાં કામના બદલામાં જો કોઈ નાની મોટી રકમ મળે છે તો તે બાળકને લાગે છે. કેટલાંક તો વળી ચરસ-ગાંજો પીવા લાગે છે, કેટલાંક દારૂ અને વધુ પ્રોત્સાહિત કરે છે. બાળક લાલચુ થઈ જાય એવું પણ બને, પણ જુગારના અતરફ આકર્ષાય છે, કેટલાંક ચોરી- દાણચોરીમાં સંડોવાય એની હોંશિયારી તો વધવા લાગે છે.
છે, અને ગુજરાન કરતાં વધુ પૈસા કમાવા મળવા લાગતાં કેટલાંક નાની * જે કુટુંબમાં આજીવિકા રળતો પુરુષ નાના બાળકોને મૂકીને અકાળે કાચી વયથી જ વેશ્યાવાડા તરફ ખેંચાય છે. કેટલાંક જાતજાતના રોગનો અવસાન પામે છે એ કુટુંબની વિધવાને કંઈક કામ કરીને કમાવું પડે છે. ભોગ થઈ અકાળે મૃત્યુ પામે છે, ઘર છોડીને ભાગી નીકળેલાં એવા તેને પોતાનાં નાનાં છોકરાંઓ દ્વારા પણ નાનું મોટું કામ કરાવીને પૂરક દુનિયાનાં અસંખ્ય બાળકોનું જીવન અંતે કરુણાંતિકા જેવું બની રહે છે. આજીવિકા મેળવવી પડે છે. નિરાધાર કુટુંબમાં બાળકોની નજીવી કમાણી પણ સહાયરૂપ બને છે. મહાન ચીની ફિલસૂફ કન્ફયૂશિયસને એક અંદાજ પ્રમાણે દુનિયાભરના બાળ મજૂરોના પચીસ ટકા માતા વિધવા થતાં બાળવયથી જ જાતજાતની મજૂરી કરવી પડી હતી જેટલા બાળ મજૂરો ધરનોકર તરીકે કામ કરે છે. ઝાડું કાઢવું, વાસણ, અને એથી એમની હોંશીયારી ઘણી વધી ગઈ હતી. બીજી બાજુ કેટલાંય માંજવા, કપડાં ધોવાં વગેરે પરચુરણ પ્રકારના ઘરકામ કરવા માટે બહુ એવા ગરીબ લોકો છે કે જેમની પાસે આજીવિકાનું કોઈ મોટું સાધન નથી મોટી આવડતની જરૂર પડતી નથી. આ બાળ મજૂરોમાં છોકરીઓનું એવા લોકોમાં નાનું સરખું કામ કરીને રોજનું પેટિયું રોજ રળવાનું રહે પ્રમાણ ઠીક ઠીક હોય છે. ઘરકામ કરવા માટે બાળ મજૂરને રાખવામાં છે. આવા લોકો પોતાના કામ માટે નોકર તરીકે નાનાં છોકરાંઓને રાખે કાયદાનો પ્રશ્ન બહુ નડતો નથી, કારણ કે એવી નોકરીમાં કોઇ છે કે જેથી તેમને પગાર ઓછો આપવો પડે અને પોતે પોતાનો નાનો કાયદેસરનું લખાણ હોતું નથી. મજૂરીની રકમ માટે લેખિત પહોંચ સરખો ધંધો સરખી રીતે ચલાવી શકે, એશિયાના કેટલાયે દેશોમાં લેવાતી નથી. વળી એવા ઘરોમાં એક-બેથી વધારે બાળકો જવલ્લે જ કામ કેટલાંયે માણસો રસ્તા ઉપર નાની હાટડી માંડીને કે રેકડી રાખીને કરતા હોય છે. એટલે તેવા બાળ મજૂરો કે તેમનો સમુદાય નજરે ચડતો પોતાનો ધંધો ચલાવે છે. તેઓ પોતાના મદદનીશ તરીકે બાળ મજૂરોને નથી, કેટલાંય કુટુંબોમાં બાળ મજૂરને કુટુંબના સભ્યની જેમ સારી રીતે રાખે છે. જો તેઓ બાળ મજૂરોને ન રાખે અને પુષ્પવયના નોકરોને રાખે રાખવામાં આવે છે. કેટલાંક કુટુંબોમાં તો દિવસ-રાત ત્યાં જ રહેવાનું તો પોતાનો વ્યવસાય ચલાવી ન શકે. પોતાને પગભર રહેવા માટે બાળ હોય છે. તેમને ખાવા-પીવાનું અને કપડાં અપાય છે. કેટલાં યે ઘરોમાં મજૂરોની જરૂર પડે. એમાં કોઇ શોષણનો ઇરાદો નથી હોતો, પરંતુ તો નાની છોકરીઓ કામ કરતી હોય છે. અલબત્ત બીજી બાજુ કેટલાંક પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાનો જ પુરુષાર્થ હોય છે. એની એવી ઘરોમાં બાળ નોકરો પાસેથી નિર્દય રીતે કામ લેવામાં આવે છે. કેટલાય પ્રવૃત્તિથી બે કુટુંબોને રાહત મળે છે-ધંધો કરનારના કુટુંબને અને નોકરી ઘરોમાં લાચાર બાળકોને માલિકના ગાળ અને માર સહન કરવા પ) ' કરનાર બાળ મજૂરના કુટુંબને. કેટલાંક તીર્થસ્થળોમાં ચા-પાણીની રેકડી માનવતા વિહોણું વર્તન હોવા છતાં બાળક કશું કહી શકતું નઈ ચલાવનારા આઠ-દસ વરસની ઉંમરના છોકરાઓને નોકરીમાં રાખે છે. કે નોકરી છોડવા જતાં ભૂખે મરવાનો વખત આવે છે. આવા કુમળા છોકરા પાસે તમે કેમ મજૂરી કરાવો છો? એવો પ્રશ્ન કોઇ સામાન્ય સરેરાશ બાળક સહેલાઇથી મજૂરી કરી છે કરે તો તેઓનો જવાબ હોય છે કે મોટા માણસો આવા કામ માટે મળતા જેમાં બુદ્ધિચાતુર્યની બહુ જરૂર ન હોય એવો એક બી