________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લોકજીવનમાં મેળાનું મહત્ત્વ
ડૉ. રમિ હર્ષદરાય ઓઝા
ભારતીય લોકપરંપરામાં, ભારતના ભાતીગળ લોકજીવનમાં મેળા માનવમનનું પ્રતિબિંબ ઝીલે છે. મેળો લોકજીવનનું એક અગત્યનું અંગ છે, જીવનમાં ઉત્સવ - આનંદ છલકાવનારી એક વિશિષ્ટ લોકપ્રવૃત્તિ છે. મેળાનું મહત્વ કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી અને હિબ્રુગઢથી દ્વારકા સુધી સમગ્ર ભારતમાં એકસરખું જ છે, પરંતુ ગુજરાતના લોકમેળાઓ તેની વિશિષ્ટ લોકસંસ્કૃતિને કારણે નોખા તરી આવે છે. આ મેળાઓ ગુજરાતના ધબકતા લોકજીવનની પ્રતીતિ કરાવે છે.
મેળો એટલે હળવું-મળવું.” પરંપરાગત રિવાજ મુજબ નિયત કરેલા સ્થળે અને સમયે મળવું એટલે ‘મેળો.” મેળાઓ પાછળ જીવનની ઉન્નત અને પરિપૂર્ણ ભાવનાઓનો સાક્ષાત્કાર કરાવવાનો તથા જીવનને આનંદથી માણવાનો હેતું હોય છે. મેળો' શબ્દ કદાચ મોડેથી પ્રચલિત થયો હોય તો પણ મેળાનો ઉત્સવ ઘણો પ્રાચીન છે. તેના અસંખ્ય પુરાવા પ્રાચીન ગ્રંથોમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. દરેક મેળાની સાથે તેના માહાત્મય અને એ સ્થળની પ્રાચીનતાનો ઇતિહાસ સંકળાયેલો જોવા મળે છે.
માનવી સમૂહમાં હળે મળે તે સમુદાયને સંસ્કૃતમાં “મેલએ” કે “મેલક' કહેવાય છે. અમરકોષ ‘મેત સં. સંગમો !” એવી વ્યાખ્યા કરે છે. મેળામાં ભેગા થયેલા સમૂહનો પરસ્પર સંગ થતાં તેમનો સંગમ થાય. ભાષામાં “મેલક શબ્દ પરથી મેળો' શબ્દ આવ્યો હોય તેવી સંભાવના છે. તેની વ્યુત્પત્તિ મેતા મનો, ને . એ રીતે થઈ શકે. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રના “દેશીનામમાલામાં “વશ્વસ્ત્ર મયણ' ની વૃત્તિમાં "વશ્વ બેત્ન' એમ સમજાવાયું છે. આ ઉપરાંત સંહતિ સાથે મળવું એ અર્થમાં મેડી, એક્ટ્રી અને ખેતી એવા ત્રણ પર્યાયો આપ્યા છે. સંભવ છે કે ગુજરાતી “મેળો' શબ્દ મત-મેની ઉપરથી ઉતરી આવ્યો હોય, મેળા માટેનો અંગ્રેજી શબ્દ “Fair' લેટિન શબ્દ ફોઅર' (Foire) પરથી બન્યો છે.
પ્રાચીન ભારતમાં નદી, પર્વત, સંગમતીર્થોની યાત્રા કે મહ(ઉત્સવ) ભરાતા એ ધાર્મિક મેળા હતા, એ મૂળે યજ્ઞ અને ઉત્સવનો પ્રકાર હતો. આવા ધાર્મિક ઉત્સવમાં-મહમાં સહુ જાય તેથી તે યાત્રા, ના, નત્તા પણ કહેવાતા. સામાજિક, ધાર્મિક મેળાના અર્થમાં મહું શબ્દ મહાભારત અને હરિવંશમાં અનેક સ્થળે મળે છે. પ્રાચીન ભારતમાં રાજ વ્યવસ્થિત રીતે “મેળો' સંમેલન યોજે ત્યારે તે “સમાજ' કહેવાતો. “સમાજ ક્યારેક સામાજિક કે ધાર્મિક પણ હતા. મૌર્યસમ્રાટ અશોકના ગિરિનગરના લેખમાં “સમાજ' શબ્દનો ઉલ્લેખ છે. પ્રાચીન ભારતમાં વિવિધ પ્રયોજનો પ્રમાણે માનવ સમૂહો ભેગા થતા ત્યારે તેમને માટે સમાજ, ગોઠી, ક્રીડા, ઉત્સવ, યાત્રા વગેરે શબ્દો વપરાયા છે જેનો અર્થ “મેળાને મળતો આવે છે.
પ્રાચીન સમયમાં આજની જેમ મનોરંજનનાં વિપુલ સાધનો નહોતાં ત્યારે લોકો ખેતી, ધંધો કે મજૂરીના એકધારા પરિશ્રમથી કંટાળી જતા. આ કંટાળો દૂર કરવા અને આનંદ મેળવવા મેળો એકમાત્ર સાધન બની રહેતો. વળી, પ્રાચીનકાળમાં પર્વતીય પ્રદેશોમાં વાહનવ્યવહાર ન હતો. આદિવાસી વિસ્તારોમાં જીવનજરૂરિયાતની ચીજો મેળવવાનું મુશ્કેલ હતું. આર્થિક સ્થિતિને કારણે વધુ વસ્તુઓ ખરીદવાનું કઠિન હોવાથી આદિવાસીઓએ જીવનજરૂરિયાતની ચીજો ખરીદવા માટે અઠવાડિક મેળાઓનું આયોજન ગોઠવ્યું. સમય જતાં મેળાનું રૂપ અને પ્રવૃત્તિઓ બદલાયાં. મેળાએ માનવીને આનંદની સાથે ખરીદીની અમોલી તક પૂરી પાડી. માનવી સંસારની સુખદુઃખની ઘટમાળમાંથી રાહત મેળવવા ઈશ્વરનો આશરો લે છે. દેવમંદિરોના સ્થળે ભરાતા મેળાઓ માનવીને આધ્યાત્મિક આનંદની અનુભૂતિ કરાવે છે. મેળો માનવીના જીવનમાં વૈવિધ્ય લાવી એના જીવનને ભર્યોભાદર્યું બનાવે છે. * ભારતીય સંસ્કૃતિ વિભાગ, એચ.કે.આર્ટ્સ કોલેજ, અમદાવાદ-૯
પથિક • સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૯ - ૧૧
For Private and Personal Use Only
