________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સામાન્ય રીતે મેળાઓ ડુંગર, નદી, સમુદ્ર, જળાશય, કુડો ઉપરાંત ગામની કે ગામ બછાર આવેલાં મંદિરોના સ્થળે વારતહેવારે ભરાય છે. જૂનાગઢમાં શિવરાત્રિએ યોજાતો ભવનાથનો મેળો, પોરબંદર પાસે આવેલા માધવપુરનો મેળો, સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં આવેલા થાન પાસેનો તરણેતરનો મેળો, વડોદરા જિલ્લામાં પાવાગઢનો મેળો, નર્મદાકાંઠે યોજાતો શુકલતીર્થનો મેળો, સાત નદીઓના સંગમ તટે યોજાતો વૌઠાનો મેળો વગેરે મેળાઓ ગુજરાતમાં ખૂબ જાણીતા છે. આ મેળાઓમાં ગુજરાતના લોકજીવનની તાસીર પ્રગટ થાય છે. આ મેળાઓ દેવદેવીઓ, મહંતો અને પીરની યાદમાં કે સ્મૃતિમાં સામાન્ય રીતે યોજવામાં આવે છે. વર્ષ દરમિયાન અસંખ્ય મેળાઓ યોજાયા છે પણ એક મેળો વર્ષમાં એક જ વાર યોજાય છે. સ્થાનિક મેળાઓ એક દિવસ માટે જ ભરાય છે. કેટલાક મેળાઓ બેથી પાંચ દિવસ માટે ભરાય છે. ભવનાથનો મેળો, તરણેતરનો મેળો, માધવપુરનો મેળો પાંચ-પાંચ દિવસ ચાલે છે. કેટલાક મેળાઓ આખું અઠવાડિયું ચાલે છે. અપવાદરૂપે કેટલાક મેળા દર ત્રણ, સાત, બાર કે અઢાર વર્ષે યોજાય છે. આવા મેળામાં કુંભમેળો અને ભરૂચ જિલ્લાના ભાડભૂતમાં દર અઢાર વર્ષે યોજાતો મેળો વગેરે ગણાવી શકાય.
મેળાને લોકોત્સવ તરીકે ગણાવી શકાય. આ લોકોત્સવમાં ભરવાડ, રબારી, કોળી, સતવારા, ખાંટ, કાઠી, કણબી, હરિજન, મુસ્લિમ એવા તમામ ધર્મવર્ણ સંપ્રદાયના લોકો વિવિધરંગી વસ્ત્રો, અલંકારોથી સજ્જ થઈને (મેળામાં) મહાલે છે. મેળો આવતાં જ ગામડાના માનવીઓ મેળો માણવા ગાંડાર બની જાય છે. દૂર દૂરના ગામડાં, નેસ, ટીંબામાંથી લોકો ગાડાં, પાડા, ઘોડાને ઊંટ પર બેસીને કે પગપાળા ચાલતા મેળો માણવા ઊમટી પડે છે. યુવાનો પાવા વગાડી, યુવતીઓ ગીતો ગાઈને મેળાના વાતાવરણને ઉલ્લાસભર્યું બનાવે છે. જૂનાગઢનો ભવનાથનો મેળો એટલે સંતો, મહંતો, જોગી અને જતિનો મેળો, માધવપુરનો મેળો એટલે રૂપ, જોબન અને ખુમારીનો મેળો અને તરણેતરનો મેળો એટલે યુવાની, આનંદ, મસ્તી અને ક્ષાનો અદ્દભૂત સંગમ. તરણેતરના મેળામાં ભરત અને આભલાથી ભરેલી, રેશમી, રૂમાલ લટકાવેલી બબ્બે છત્રીઓને લઇને ઘૂમતા યુવાનને જોઈ મેળામાં યૌવન હિલોળે ચઢતું લાગે છે. આ મેળામાં રાસ, ગરબા, દુહા અને છંદની રમઝટ બોલાય છે. ટીટોડો અને હુડારાસ એ તરણેતરના મેળાનું આગવું અંગ છે. છોગાળી પાધડી, ઠુમકાદાર કેડિયું, ફૂમકાદાર ચોરણી, ગળામાં રંગીન રૂમાલ, આંખમાં સુરમાનું આંજણ, મૂછોના અણિયાળા આંકડા, હોઠ પર સ્મિતનો ઘૂઘવાટ ધરાવતા યુવાનો દરેક મેળામાં અચૂક જોવા મળે. તો બીજી બાજુ કાજળઘેરી આંખો પર લાલ ચમકતો ચાંદલો, સેંથામાં સિંદૂર, માથા પર ચૂંદડી, પાતળી કેડ પર પર બત્રીસ હાથનો ઘેરદાર ઘાઘરો અને પગમાં રણકતા ઝાંઝર સાથે સરખી સહેલીઓને લઇને મેળો માણવા નીકળી પડતી યુવતીઓની અદા પણ અનેરી હોય છે. સંદર રંગબેરંગી વસ્ત્રો અને આભૂષણો સામી ઓજસ્વી અને તેજસ્વી બનાવે છે. હાથે-પગે સુંદર છૂંદણાં વૃંદાવેલી યુવતીઓ લોકગીતોની રમઝટ બોલાવે છે. માધવપુર અને ભવનાથના મેળામાં રાસ, ગરબા, ભજન અને કીર્તનની ઝક બોલે છે. જુદી જુદી ભજનમંડળીઓ ભક્તિરસમાં તરબોળ બની પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ કરે છે. મેળામાં સાધુસંતોનો સમાગમ થાય છે તો યુવાન પ્રેમીઓના મિલન પણ થાય છે. સગપણના નાતે જોડાયેલ યુવાન-યુવતીઓ મેળામાં મળી જાય ત્યારે એમનાં આનંદની અવધિ રહેતી નથી. રસિયા જીવો પોતાના પ્રેમી કે પ્રેમિકા માટે ભેટસોગાદો ખરીદે છે. જાદુગરો ખેલ કરે, વાદી નાગને રમાડે, મદારી માંકડાને નચાવે, રંગબેરંગી ફુગ્ગાઓ, પિપુડાં, રમકડાં વગેરે નાનાં બાળકો માટે મેળાનાં આકર્ષણો છે. લોકો ખાય છે, પીએ છે અને આનંદની મસ્તી લૂંટતાં મેળામાં ફરે છે. આ રીતે મેળો લોકજીવનને આનંદથી ભરપૂર બનાવે છે. આ રીતે મેળો લોકજીવનને આનંદથી ભરપૂર બનાવે છે. સાધકોને આધ્યાત્મિક આનંદ આપે છે જ્યારે સંસારીઓ અને ગૃહસ્થોને સૌંદર્યની અનુભૂતિ કરાવી લૌકિક સુખ આપે છે.
આમ, આપણે કહી શકીએ કે મૂળ ધાર્મિક હેતુ સાથે અને નિમિત્તે “મેળા’ની સંસ્થા ઉદ્ભવી અને સમય જતાં વિકસી. પરંતુ એમાં ખાન-પાન, મનોરંજન અને સમુદાય મિલનનાં પ્રયોજનો કાળક્રમે સિદ્ધ થતાં જતાં મેળાનો પ્રચાર વધારવામાં તેઓ કારણભૂત બન્યા છે. હવે ધાર્મિક નિમિત્તો માત્ર નામનાં રહ્યાં છે. મનોરંજનનાં તત્વોને કારણે મેળાઓ આજ પણ સર્વત્ર ચાલુ રહ્યા છે. એકલા ગુજરાતમાં દર વર્ષે લગભગ ૩૭૮૬ જેટલા વિવિધ કોમ અને વિવિધ સંપ્રદાયોના મેળાઓ ભરાય છે. હવે આજના જમાનામાં ગાંધીમેળા, સર્વોદયમેળાઓ, ઔદ્યોગિક
પથિક • સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૯ - ૧૨
For Private and Personal Use Only
