________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.k
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગણેશનાં વિવિધ ઉપાસના સ્વરૂપો
ડૉ. નિરંજના વોરા* _ _
મારી પૂજ્ય વિનાય- આ ઉક્તિ અનુસાર સમસ્ત શુભ કાર્યોના પ્રારંભમાં શ્રીગણેશની અગ્રપૂજા વિશાળ હિંદુ સમાજમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. શ્રીગણેશ પરબ્રહ્મ સ્વરૂપ છે. અથર્વશિરસ ઉપનિષદ, ગણેશપુરાણ, મુદગલપુરાણ વગેરે ગણેશ સબંધિ સાહિત્યમાં શ્રીગણેશના પરબ્રહ્મ સ્વરૂપનું વર્ણન અનેકવાર કરવામાં આવ્યું છે. ॐ इति शब्दोऽभ
તોડભૂત સર્વે નિરિ: | ઋગ્યેદ સંહિતામાં પણ નાનો ત્યાં જતં વામ વુિં વીનાનું વગેરે શ્લોકોમાં ગણપતિનું વર્ણન છે.
ગણપતિ સર્વ વિઘ્નો દૂર કરનાર તથા રિદ્ધિ-સિદ્ધિ-બુદ્ધિના પ્રદાતા છે. ગણેશની ઉપાસના ભારત ઉપરાંત ચીન, જાપાન, બાલી, નેપાળ, બ્રહ્મદેશ, અફઘાનિસ્તાન વગેરે દેશોમાં પણ પ્રચલિત છે. આ દેશોમાં ગણેશની વિવિધ સ્વરૂપની મૂર્તિઓ તથા મંદિરે આજે પણ વિદ્યમાન છે. પંચદેવની ઉપાસનામાં ગણેશ
आदित्यं गणनाथं च देवीं रुद्रं च केशवम् । पंञ्चदैवतमित्युकं सर्वकर्मसु पूजयेत ॥
પાંચ દેવોની ઉપાસનાનું રહસ્ય પંચભૂત સાથે સંબંધિત છે. પંચભૂત તે પૃથ્વી,જળ,તેજ,વાયુ અને આકાશ. આ તત્ત્વોના પાંચ દેવો આ પ્રમાણે છે,
आकाशस्याधियो विष्णुर् ॥ वायोः सूर्यः क्षितेरीशो जीवनस्य गणाधिपः ॥ પૃથ્વીતત્ત્વ - શિવ અધિપતિ જલતત્ત્વ - ગણેશ અધિપતિ તેજ(અગ્નિ) - શકિત અધિપતિ મત(વાયુ) - સૂર્ય અધિપતિ આકાશતત્ત્વ – વિષ્ણુ અધિપતિ -
ભગવાન શિવ પૃથ્વીના અધિપતિ હોવાથી તેમની પાર્થિવપૂજાનું વિધાન છે. વિષ્ણુ આકાશતત્ત્વના અધિપતિ હોવાથી શબ્દો દ્વારા તેમની સ્તુતિ કરવાનો આદેશ છે. અગ્નિની અધિપતિ શક્તિ હોવાથી શક્તિદેવીનું અગ્નિકુંડ-યજ્ઞ દ્વારા પૂજન કરાય છે. ગણેશ જળતત્ત્વના અધિપતિ હોવાથી સર્વપ્રથમ પૂજન કરવાનો આદેશ છે. મનુનું કથન છે કે આપ રવ સન્ની તાસુ વીનમેવાવૃત્ (મનુસ્મૃતિ, ૧૯૮). સૃષ્ટિમાં સર્વપ્રથમ ઉત્પન્ન થનાર જળતત્ત્વના અધિપતિ ગણપતિ હોવાથી તેમની પૂજા સર્વપ્રથમ થાય છે. જળતત્ત્વ પ્રધાન વ્યક્તિ માટે ગણપતિની પૂજા આવશ્યક છે. યોગશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ શ્રીગણેશની અગ્રતા :
યોગશાસ્ત્રના આચાર્યોનું કહેવું છે કે મેરૂદંડના મધ્યમાં જે સુષષ્ણા નાડી છે, તે બ્રહ્મરન્દ્રમાં પ્રવેશીને મસ્તિષ્કની નાડીઓ સાથે મળી જાય છે. સાધારણ સ્થિતિમાં પ્રાણ સંપૂર્ણ શરીરમાં પ્રસરેલો હોય છે. યોગક્રિયાથી
* સંયોજક, આંતરરાષ્ટ્રીય જૈન અધ્યયન કેન્દ્ર, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ, અમદાવાદ,
પથિક • સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૯ - ૨૦
For Private and Personal Use Only
