________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગણપતિનું ધ્યાત્વ સ્વરૂપ • सर्वस्थूलनुं गजेन्द्रवदनं लम्बोदरं सुंदरं
प्रस्यन्दन्मदगन्धब्धमधुपव्यालोलगण्डस्थलम् । . यन्ताघातविदारितारिरुधिरैः सिन्दूरशोभाकरं वन्दे शैलसुतासुतं गणपति सिद्धिप्रदं कर्मसु ॥
શ્રી ગણેશજીની આકૃતિ નાની છે, શરીર શૂળ છે, મુખ ગજેન્દ્રનું છે, ઉદર વિશાળ અને સુંદર છે. એમના ગણ્ડસ્થલ પર મદસ્રાવ થઈ રહ્યો છે અને ભ્રમરગણ ચારે બાજુથી એની ઉપર એકત્રિત થઈ રહ્યો છે. તે પોતાના દાંતથી શત્રુઓનું વિદારણ કરીને એમના રક્તનું શરીર પર અવલેપન કરીને સિંદૂરનો લેપ કર્યા પછીની હોય તેવી શોભા ધારણ કરે છે. આઠ સિદ્ધિ અને નવ નિધિ ગણપતિની સેવામાં ઉપસ્થિત રહે છે. દેવગણ શ્રીપાર્વતીજીના આ પુત્રની અર્ટિનિશ સેવા કરતા, એમની કૃપાદષ્ટિ વાંછે છે. ગણપતિના સ્વરૂપનું આધ્યાત્મિક રહસ્ય •
શ્રીગોસ્વામી તુલસીદાસે રામાયણમાં શ્રી પાર્વતીને શ્રદ્ધા અને શિવને વિશ્વાસના પ્રતીક તરીકે નિરૂપ્યાં છે. કોઇપણ કાર્યસિદ્ધિ માટે શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ હોવાં જરૂરી છે. જયાં સુધી શ્રદ્ધા નથી હોતી ત્યાં સુધી આત્મવિશ્વાસ જાગૃત થતો નથી. અને આત્મવિશ્વાસના અભાવમાં શ્રદ્ધા પણ લાંબો સમય ટકી શકતી નથી. શ્રી ગણેશજી શિવ પાર્વતીના પુત્ર હોવાથી આ રીતે જ સિદ્ધિ અને અભીષ્ટપૂર્તિના પ્રતીક ગણાય છે. કોઇપણ કાર્યના આરંભમાં કાર્યસિદ્ધિ અર્થે શ્રીગણેશજીની આરાધના આથી જ અનિવાર્ય છે.
- ગણપતિને ચાર હાથ છે. તેમાં પાશ મોહ અને તમોગુણનું પ્રતીક મનાય છે. અંકુશ પ્રવૃત્તિ તથા રજોગુણનું ચિહ્ન છે. મોદ(મોદક)નો અર્થ આનંદપ્રદાન કરનાર એવો થાય છે. વરમુદ્રા સત્વગુણનું પ્રતીક છે અર્થાત્ ગણેશજીના ઉપાસક તમોગુણ, રજોગુણ અને સત્વગુણ એ ત્રણેથી પર થઈને એક વિશેષ આનંદનો અનુભવ કરે છે.
ચપતરાયજીના કહેવા પ્રમાણે ઉંદર વિવેચક, વિભાજક, ભેદકારક, વિસ્તારક અને વિશ્લેષક બુદ્ધિનું પ્રતીક છે. ગણપતિનો શિરોચ્છેદ અહંકારનો નાશ સૂચવે છે. હાથીનું મસ્તક ધારણ કરવું તે સંયોજક, સમન્વયકારક અને સંશ્લેષક બુદ્ધિનો ઉદય સૂચવે છે. ગણપતિનું એકદન્તી હોવું તે એમની અદ્વૈતપ્રિયતા દર્શાવે છે. લંબોદરનું તાત્પર્ય એ છે કે અનેક બ્રહ્માણ્ડ એમના ઉદરમાં સમાયા છે.
હાથી જેવું મસ્તક અને સ્થૂળ શરીર એ ગણેશજીની શુભ આકૃતિ છે. એમનું સ્થૂળકાય નામ પણ પ્રખ્યાત છે. બાળકો હસ્ટપુસ્ટ રહે એ ભાવનાનું પ્રતીક એમનું શરીર છે. ભગવાન ગણપતિ વિશાળકાય છે, પણ એમનું વાહન ઉંદર અત્યંત લઘુકાય છે. અન્ય દેવોના વાહનમાં સિંહ, અશ્વ, ગુરુડ, મયૂર વગેરે પશુ-પક્ષીઓ છે.. ભગવાનના સંપર્કથી એમના વાહનને પણ મહત્તા પ્રાપ્ત થાય છે. મહામહિમા ભગવાન લધુમાં લઘુ ગણીઓને પણ અનુગ્રહીત કરે છે એ ભાવ એમાં સ્વીકારાયો છે. ઉંદર વિશ્લેષણાત્મક તથા તાર્કિક બુદ્ધિનો ઘાતક છે.
હાથીને પોતાનો દાંત ખૂબ પ્રિય હોય છે. એ એને હંમેશા શુભ્ર રાખે છે. ગણપતિએ આ દાંતનો અગ્રભાગ તોડી એને તીક્ષણ બનાવી એનાથી મહાભારતલેખનનું કામ કર્યું. વિદ્યોપાર્જન, ધર્મ અને ન્યાયને માટે પ્રિય વસ્તુઓને પણ ત્યાગવી જોઈએ એ રહસ્યનું એમણે આ રીતે પ્રતિપાદન કર્યું છે.
ગણપતિનું મુખ ગજનું છે, પણ નીચેનો ભાગ મનુષ્યનો છે. તેમના દેહમાં નર તથા ગજનું અનુપમ સમ્મિલન થયું છે. ગજ સાક્ષાત બ્રહ્મને કહે છે. સમાધિ દ્વારા યોગીરાજ જેની પાસે જાય છે, જેને પ્રાપ્ત કરે છે તે ‘ગ (સમધના યોનિનો યત્ર છતીતિ :) તથા જેનાથી આ જગત ઉત્પન્ન થાય છે તે છે “જી(વા વિશ્વપ્રતિવિવંતા પ્રીવાત્મ જ્ઞાનના રૂતિ ન) વિશ્વકારણ હોવાથી તે બ્રહ્મ(ગજ) કહેવાય છે. ગણેશનો ઉપરનો ભાગ ગજ જેવો
પથિક - સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૯ - ૨૨
For Private and Personal Use Only
