________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાષણની રેકોર્ડથી પ્રસારણ શરૂ થયું. તે પછી આંદોલનનાં જે કોઈ સમાચાર મળતા તે પ્રસારિત કરવા લાગ્યા.
રેડિયાનો એક કાર્યક્રમ ગોઠવાઈ જતો શરૂઆત "હિન્દોસ્તાં હમારા'ની રેકોર્ડ વગાડીને થતી. ત્યાર પછી ગામે-ગામ થી આવેલા આંદોલનનાં સમાચારો પૂરા પાડવામાં આવતા. એ પછી ડૉ. લોહિયા અય્યત પટ્ટ જયપ્રકાશજી આદિ ભુગર્ભ નેતાઓના સંદેશાઓ કે ભાષણો પ્રસારિત થતા. અને છેવટ ‘વંદેમાતરમ્' ની રેકોર્ડ વગાડાતી. જેલમાં મહાદેવભાઈ દેસાઈના દેહવિલયના સમાચાર સર્વપ્રથમ કોંગ્રેસ રેડિયો પરથી જ પ્રસારિત કરવામાં આવ્યા હતા. એજ પ્રમાણે મુંબઈ અને જમશેદપુરની મિલો અને કારખાના ઓની હડતાળ અસરો અને ચીમૂરમાં મહિલાઓ પર થયેલા અત્યાચારો વગેરેનાં સમાચારો પણ કોંગ્રેસ રેડિયો પરથી જ આપવામાં આવ્યા હતા. નેતાઓનાં સંદેશમાં લોકોને ગમે તે ભોગે સ્વરાજ મેળવવા માટે હાકલ કરવામાં આવતી હતી.
રેડિયો પર સૈનિકોને તાલીમ સરકાર સામે બળવો પોકારવાની સલાહ આપાતી. ડૉ. લિહિયાએ લોકોને અહિંસક લડાઇ માટે સજ્જ થવાની સલાહ આપતા કહ્યું હતું કે - “દેશમાં રક્તની નદીઓ જરૂર વહેશે પણ તે રક્ત અંગ્રેજોનું નહીં પણ દેશ કાજે રવાર્પણ કરનારા સેવકો અને સૈનિકોનું હશે !” આ કાર્યક્રમ પંદરમી ઓગષ્ટથી નવેમ્બરની તેરમી સુધી લગભગ ત્રણ મહિના સતત ચાલ્યો રેડિયો દ્વારા દેશમાં જ નહીં પણ પરદેશમાં પણ આંદોલન ના સમાચાર પહોચતા હતા એની જાણ સુભાષબાબુએ ડો. લોહિયા પર ઓગષ્ટ, ૧૯૪૨માં લખેલ એક એક પત્ર પરથી થઈ. એમણે લખ્યું હતું કે તેઓ રોજ સાંજે ૭.૩૦ વાગ્યે આ રેડિયોના સમાચારની આતુરતાપૂર્વક રાહ જોતા.
આ કામ કરનારા ઉષાબહેન સહિત સાત - આઠ જણ હતાં. કાર્યક્રમ કઈ રીતે ગોઠવવો અને તેનું પ્રસારણ કઇ રીતે કરવું તેની તૈયારી બાબુભાઈ અને ઉષાબહેન મહેતા કરતાં. છતાં આ કાર્ય ભૂગર્ભપ્રવૃત્તિવાળું હતું. જો પોલિસને જરા પણ શક પડી જાય તે પકડાઇ જવાનો ભય ખૂબ રહેતો અને પોલિસ ઝંઝટમાંથી બચવા તેઓએ ખાદી પહેરવાની છોડી દીધી.
* આ રેડિયો ભૂગર્ભ પ્રવૃત્તિનું મહત્ત્વનું અંગ હતો. આથી જુદાં-જુદાં સ્થળો એ બધા સાથીઓ રહેતા, દર વખતે સ્થળ બદલતાં રહેવું પડતું. તથા તેના માટે લખનાર, બોલનાર તથા સમચાર લાવનાર નું દળ જુદું-જુદું હતું. દરેક જણ અલગ - અલગ રહેઠાણ પર રહેતું હતું. આથી પોલિસના હાથે પકડાઇ જવાનો પર ઓછો રહેતો ઉષા બહેન મહેતા કહેતા કે – “વિશ્વશાંતિનું પણ પ્રસારણ રેડિયો પર કરવામાં આવતું હતું.'
૧૨ નવેમ્બર ૧૯૪૨ માં બધા ગિરફતાર થયા. ત્યારે કુમારી રેડિયોબેન ઉપામહેતા રેડિયાનું પ્રસારણ કરી, રહ્યાં હતાં. તે સમયે રેડિયો પર ‘વંદેમાતરમ્'નું ગીત પ્રસારણ થઈ રહ્યું હતું. ઉષા મહેતા રેકોર્ડ વગાડવામાં લીન હતા ત્યારે પોલિસે આવી રેડિયો બંધ કરી દીધો અને તેમને ગિરફતાર કરી લેવામાં આવ્યા.
આવી રીતે ૧૯૪૨ની આ લડતમાં અનેક વીરોએ શહીદી વહોરી છે. અનેક મા-બાપો ની લાડલી બેટીઓએ છાતીમાં ગોળીઓ ઝીલી છે. અનેક ગિરફતાર થયા છે. છતા બધા ક્રાંતિવીરોએ આ ક્રાતિની મશાલને જવલંત રાખી હતી.
આ લડતની સમીક્ષા કરતાં ફક્ત એટલું જ કહી શકાય કે આ લડત હિંસક નહીં પણ અહિંસક હતી. કારણ કે જે કોઈ હિંસા કે અત્યાચારો થયા તે બધા બ્રિટિશ સરકાર તરફથી થયા હતા. વળી તે અત્યાચારોથી રોષે ભરાયેલા નેતૃત્વહીન લોકોએ સ્વબચાવનાં ભાંગફોડ અને અહિંસાની પ્રવૃત્તિ જ કરી છે.
સંદર્ભ ગ્રંથ ૧. ભવન્સ જરનલ ઓગષ્ટ - ૯૮ પર આધારિત
પ્રકાશિત : ભારતીય વિદ્યાભવન મુંબઈ ૨. ગુજરાત સંભારણા સ્વાતંત્ર્ય પર્વ સુવર્ણજયંતિ વિશેષાંક
પ્રકાશિત : ગુજરાત રાજય માહિતી ખાતું ૩. દફતર સંરક્ષણ એકમ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ
પથિક • સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૯ - ૧૭
For Private and Personal Use Only
