________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પંચમહાલ જિલ્લાના સ્વાતંત્ર્ય સૈનિક શ્રી વામનરાવ મુકાદમનું સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં પ્રદાન
ડો. મહેબૂબ દેસાઈ
ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં ગાંધીજીની હાકલને જીવનમંત્ર બનાવી પોતાના સમગ્ર જીવનને દેશ માટે હોમી દેનાર અનેક અજાણ્યા સ્વાતંત્ર્ય સૈનિકો ઈતિહાસના પડોમાં ભંડારેલા પડયા છે. પણ જેમનો નામોલ્લેખ સુદ્ધાં ઈતિહાસના પાનાઓ પર ક્યાંય નથી. ઈતિહાસની ગર્તતામાં ઓગળી ગયેલા આવા જ એક સ્વાતંત્ર્ય સૈનિક છે. પંચમહાલ જિલ્લાના ગોધરા શહેરમાં જન્મેલા (૧૮૮૫)* શ્રી વામનરાવ સીતારામ મુકાદમ.
શ્રી ઈન્દુલાલ યાજ્ઞિકે આ અદના સ્વાતંત્ર્ય સૈનિક નો પરિચય આપતા પોતાની “આત્મકથા'માં લખ્યું છે. ઓકટોબર (૧૯૧૭)ના આરંભમાં તે જિલ્લા તરફ મેં કદમો માંડયા, વરસના આરંભમાં ગાંધીજી સાથે મને વામનરાવ મુકાદમે સત્કારેલો. તેથી હવે મેં પણ ગોધરાની રાજકીય પરિષદને સફળ બનાવવાને તેમનો સાથ લીધો હતો. મુકાદમનું શરીર પ્રમાણમાં ટૂંકું પણ બાંધી દંડીનું હતું. તેમની ઝીણી આંખોમાંથી ઝરતો આતશ અને તેમની જીભમાંથી વરસતી અગન પરથી તેમની રાજકીય ઉગ્રતા સહેજે વર્તાતી, મહારાષ્ટ્રના અસલ વતની મુકાદમ વરસોથી લોકમાન્ય ટિળકના જીવન અને લેખોમાંથી પ્રેરણા મેળવીને, ઉદામ વિચારના બનેલા, હોમરૂલ લીગની ચળવળથી અને આવતી રાજકીય પરિષદથી તેમને જોઈતી તક સાંપડી અને જોતજોતામાં તેમના જિલ્લાના ઉદામ રાજકીય અગ્રેસર બની ગયા. આ કાર્ય છેક સહેલું તો નહોતું. ખાનગી જીવનમાં વામનરાવ, મણિલાલ મહેતાની હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષક હતા. તેમની આવક છેક ટૂંકી હતી અને કુટુંબ બહોળું હતું.'
વામનરાવ સીતારામ મુકાદમનો આટલો શાબ્દિક પરિચય તેમની રાષ્ટ્રીય પ્રવૃત્તિમાં રહેલી પ્રારંભીક સક્રિયતા વ્યક્ત કરે છે. વામનરાવે સૌ પ્રથમ હોમરૂલ લીગની પ્રવૃત્તિ અંતર્ગત પંચમહાલ જિલ્લામાં વેઠ નાબુદી કરવાનો જાહેર પ્રચાર તેમના યુવા સાથીઓ વકીલ દલસુખભાઈ શાહ, વકીલ પુરુષોત્તમદાસ અને ડૉ. માણેકલાલ સાથે ખૂબ જ નિષ્ઠાપૂર્વક કર્યો હતો. વામનરાવે વેઠ વિરુદ્ધ ચળવળ જગાવી ત્યારે તેમાં પોતાની મુક્તિનો મંત્ર પારખી હજારો ભીલો હોમરૂલની ચળવળમાં રસપૂર્વક જોડાયા હતા.'
આમ, વામનરાવે હોમરૂલ આંદોલન દ્વારા પંચમહાલ જિલ્લામાં પ્રગટાવેલી જાગૃતિ એટલી અસરકારક હતી. કે જ્યારે ૧૯૧૭ના ફેબ્રુઆરીની ૧૮ તારીખે સૌ પ્રથમવાર ગાંધીજી ગોધરા આવ્યા ત્યારે તેમનો ઉતારો વામનરાવ મુકાદમને ત્યાં જ હતો. એ પછી ગુજરાત રાજકીય પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન ભરવાની વિચારણા ચાલી ત્યારે વામનરાવે જ અધિવેશન ગોધરામાં ભરવાનું નિમંત્રણ ગાંધીજીને પાઠવ્યું હતું. ગાંધીજીએ તે નિમંત્રણનો સ્વીકાર કરી ગુજરાત રાજકીય પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન ગોધરામાં ભર્યું હતું.
વામનરાવ મુકાદમની જહેમતને કારણે જ ગુજરાત રાજકીય પરિષદનું અધિવેશન ઘણી રીતે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનાં ઈતિહાસમાં નોંધપાત્ર બન્યું હતું. જેમ કે આ જ અધિવેશનમાં ગાંધીજીને તેમની જરૂરિયાત મુજબનો રેંટિયો શોધી આપનાર ગંગાબહેનનો વિશેષ પરિચય થયો હતો. આ અંગે ગાંધીજી લખે છે :
આ બહેનનો વિશેષ પરિચય ગોધરાની પરિષદમાં થયો હતો. મારું દુઃખ મેં તેમની પાસે મુક્યું, ને દમયંતી જેમ નળની પાછળ ભમી હતી તેમ જ રેંટિયાની શોધમાં ભમવાનું પણ (પ્રતિજ્ઞા) લઈ મારો ભાર તેમણે હળવો કર્યો. ગુજરાતમાં સારી પેઠે ભટક્યા પછી ગાયકવાડના વીજાપુરમાં ગંગાબહેનને રેંટિયો મળ્યો. આમ, વામનરાવ મુકાદમના * ૧૪,૧૫ માર્ચ, ૧૯૯૮ ના રોજ ભાવનગર યુનિવર્સિટીમાં મળેલ પશ્ચિમ વિભાગીય સેમીનારમાં રજૂ થયેલ
શોધપત્ર. + રીડર, ઇતિહાસ ભવન, ભાવનગર યુનિવર્સિટી, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૨
પથિક - સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૮ - ૧૨
For Private and Personal Use Only
