________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સોલંકી, વાઘેલા, મુસલમાન અને ત્યારબાદ કંપની અને બ્રિટિશ શાસનકાળમાં પણ આ કિનારા પર આવેલા બંદરો નૌકાસૈન્ય અને દેશ-દેશાવરનાં વ્યાપારી મથકો હતાં. જે પુરાણો ભાગવતકાળના સાહિત્ય, ટોલેમી, કોસમોસ અને પેરિપ્લસ તેમજ મિરાત-એ-સિકંદરી અને મિરાત-એ-અહમદીનાં ઉલ્લેખો તથા વર્ણનો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે. અંગ્રેજોના કાઠિયાવાડ આગમન સુધી અહીંનો બંદરી વ્યાપાર ખૂબ જ સમૃદ્ધ હતો.
૧૯ મી સદીના બીજા દાયકામાં, ઈ.સ. ૧૮૧૮ માં મુંબઈના બંદરની ખીલવણી શરૂ થઈ અને તેના વિકાસ માટે અખત્યાર કરવામાં આવેલ નીતિ-રીતિઓને લીધે આ સ્વદેશી હુન્નરની અવનતિના બીજ વવાયા. મુંબઈનાં સમૃદ્ધિ યજ્ઞમાં બલી તરીકે ભાવનગર સહિતનાં કાઠિયાવાડના સઘળા બંદરોને હોમી દેવામાં આવ્યા.
ભાવનગર રાજ્યને કુદરતે વિશાળ દરિયાકાંઠો બક્યો છે. જે લગભગ ૧૨૦ કિલોમીટર વિસ્તારમાં પથરાયેલ છે. જે ઘણી જગ્યાએ નાની મોટી ખાડીઓ (creeks) માં વહેંચાયેલો છે. જેમકે ભાલમાં આવેલ સોનરાઇની ખાડી, ભાવનગર શહેરની પાસે આવેલ ભાવનગરની ખાડી, તળાજા પાસે આવેલ સુલતાનપુરની ખાડી આ ત્રણ ખડીઓ ખંભાતના અખાતમાં છે. જ્યારે મહુવા પાસે આવેલ કતપુરની ખાડી, પીપાવાવ કે પોર્ટ આલ્બર્ટ વિકટર પાસે આવેલ ચાંચની ખાડી - આ બે ખાડીઓ અરબી સમુદ્રમાં છે. ભાવનગર રાજ્યમાં (૧) ભાવનગર (૨) મહુવા (૩) તળાજા (૪) પીપાવાવ કે પોર્ટ આલ્બર્ટ વિકટર (૫) કથીવદર (૬)સુંદરાઇ અને (ક) સુલતાનપુર વગેરે બંદરો આવેલા છે. જેમાં એક સમયે ભાવનગર બંદરનો માલ સમગ્ર કાઠિયાવાડામાં તેમજ ગુજરાતમાં અને મુંબઈ જેવા બંદરોએ પુષ્કળ પ્રમાણમાં જતો હતો.
આઝાદી પૂર્વેના જૂના ભાવનગર રાજ્યનાં મહુવા પરગણામાં આવેલ પીપાવાવ બંદર ૨૦ ડીગ્રી ૫૮ અંશ ઉત્તર અક્ષાંશ તથા ૭૧ ડીગ્રી ૩૩ પૂર્વ રેખાંશ પર આવેલું છે. સંત કબીરના સમકાલીન એવા સૌરાષ્ટ્રના મહાન સંત પીપાભગત ગુજરાત બહારથી આવેલા નાના રજવાડાના એક રાજવી હતા. આ પીપાજું મહારાજનો જન્મ ઈ.સ. ૧૩૦૦ માં રાજસ્થાનના બાડમેર જિલ્લાના ગઢ માંગરોળ ખાતે થયો હતો. માયલો ભક્તિથી રંગાઈ ગયેલ. જગદ્ગુરુ રામાનંદાચાર્યના એ શિષ્ય હતા. પીપાજીએ એમના ૭ મા પત્ની સીતાદેવી સાથે મળીને દીક્ષા લીધી હતી.
પીપા પાપ ન કીજીએ સો પુન્ય બરાબર હોઈ પીપાભગતની આ પંક્તિઓ આજે ૬૦૦ વર્ષ પછી પણ લોકજાએ રમતી રહી છે. પીપાજા આ સ્થળે તેમના પત્ની સીતાદેવી સાથે આવીને રહ્યા. પીપા ભગતના નામ પરથી ઇતિહાસના પાને નોંધાયેલ પીપાવાવ આજે અમરેલી જિલ્લામાં છે. પણ આઝાદી પૂર્વે તે જૂના ભાવનગર રાજયમાં હતું. દરિયાના ખુલ્લા કિનારા ઉપર અગ્રભાગે આવેલું “ચાંચનામનું ગામ છે. એ દરિયામાંથી જે ખાડી નીકળે છે તેને “ચાંચ બંદરની ખાડી” અથવા “મોટો પાટ’ કહેવામાં આવે છે. ઘણાં વર્ષો સુધી રાજુલાનાં વેપારીઓ એ બંદરે વેપાર કરતાં હતાં. પરંતુ એમની સ્થિતિ નબળી હોવાથી એ બંદર સમૃદ્ધ ન હતું.૧૦ .
- ઈ.સ. ૧૮૪૨-૪૩ ની સાલમાં જાફરાબાદ રાજયનાં શાસક સીદીએ પીપાવાવ બંદર બંધ થાય તેવા પ્રયાસો કર્યા અને ભાવનગર રાજય સાથે તકરાર ઊભી કરી, પરંતુ પોલિટીકલ એજન્ટ કર્નલ લેંગે ઈ.સ. ૧૮૫૭-૫૮ માં પોતાના મદદનીશ મેજર શોર્ટને આ તકરારની તપાસ સોંપી અને આખરે ઈ.સ. ૧૮૫૮ માં ભાવનગર રાજ્યની તરફેણમાં તેનો નિકાલ આવ્યો.
ઈ.સ. ૧૮૫૩-૫૪ ની સાલમાં જુનાગઢ રાજય સાથે પણ પીપાવાવ બંદર અંગે તકરાર ઊભી થઈ. સાલીપુરાવાઓને આધારે ભાવનગરનાં દીવાન ગંગા ઓઝાએ જુનાગઢ રાજયની તકરારનું ગેરવ્યાજબીપણું મદદનીશ પોલિટીકલ એજન્ટ મેજર શોર્ટ સાહેબને સિદ્ધ કરી ખાયું. આથી પીપાવાવનું બંદર ભાવનગર રાજયની સતામાં કાયમ રહ્યું. 11
ભાવનગર રાજયના દાવાનો નિકાલ કરવા માટે બ્રિટીશ સરકારે ભરુચના કલેકટર શ્રી સી. જે. કેવિસને નિમ્યા હતા. તેઓએ જયારે આ પીપાવાવ બંદરની મોટા પાટની ખાડી જોઈ ત્યારે તેમણે પોતાનો અભિપ્રાય આપતા જણાવ્યું
પથિક સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૮ - ૧૬
For Private and Personal Use Only
