Pathik 1998 Vol 38 Ank 07

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

ભારતનું પહેલું સમાચારપત્ર
પ્રા. નીતા પરીખ
એકવાર બ્રિટિશ સંસદમાં કોઈ મહત્ત્વના મુદ્દાની ચર્ચા કરતા કરતા એડમન્ડ બર્કે પત્રકારત્વ માટે ચોર જાગીર’ શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો ત્યારથી અખબારો માટે આ શબ્દ પ્રચલિત બન્યો છે. એ જમાનામાં ઇંગ્લેન્ડમાં પહે ત્રણ જાગીરો (૧) લોર્ડઝ એટલે કે ઉમરાવ (૨) કોમન્સ એટલે સામાન્ય પ્રજાઓ અને (૩) કલર્જી એટલે ચર્ચ હતી.
જ્યારે આજના વિશ્વમાં સંસદ કારોબારી અને ન્યાયતંત્રને પહેલી ત્રણ જાગીરો ગણવામાં આવે છે. પરંતુ પત્રકારત્વ ચોથું સ્થાન તો યથાવતું જ છે. ભારતમાં આ “ચોથી જાગીર’ના આગમન માટે એક રીતે બ્રિટન જ જવાબદાર છે કારણ કે ભારતમાં પત્રકારત્વનો પ્રારંભ અંગ્રેજી શાસનની આડપેદાશ રૂપે થયો હતો. ૧૯૮૦ની ૨૯મી જાન્યુઆરીએ ભારતના પ્રથમ સમાચારપત્રનો પ્રારંભ થયો હતો.
ભારતથી વહાણોમાં તેજાનો ભરીને ઇંગ્લેન્ડ જઈને વેચતા ડચ વેપારીઓએ મરીના ભાવમાં વધારો કર્યો જેના પ્રત્યાઘાતરૂપે ઇંગ્લેન્ડના વેપારીઓએ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની સ્થાપના કરી અને એ સાથે જ ભારતની બસ વર્ષની ગુલામીની કાળી તવારીખ ચિતરાઈ. ઈ.સ. ૧૬૧૩ના પ્રારંભે સર થોમસ રોએ જહાંગીરના દરબારમ નજરાણાં પેશ કરીને ભારતમાં વેપારી થાણાં નાખવાની પરવાનગી માંગી જે બહ આસાનીથી મળી ગઈ. એ પછી સદીમાં વિચક્ષણ વેપારી એવા અંગ્રેજોએ ધીમે ધીમે આખા દેશમાં પગ પેસારો કરી લીધો.
ઈ.સ. ૧૭૫૭માં રોબર્ટ કલાઈવ પ્લાસીનું યુદ્ધ જીત્યો એ સાથે જ બંગાળ અને બિહારનો કેટલોક પ્રદેશ બ્રિટિશ હકૂમત હેઠળ આવ્યો. વેપારી તરીકે આવેલી પ્રજા અહીં શાસક બની બેઠી, હિંદની સમૃદ્ધિના અનેક ગુણગાન જેમણે સાંભળ્યા હતા તેવા સત્તા લાલચુ અને મહત્ત્વાકાંક્ષી અંગ્રેજ નવયુવાનોએ વતન છોડીને ભારત ભણી પ્રયાણ આદર્યું ત્યારે ઇંગ્લેન્ડમાં પત્રકારત્વના પ્રારંભને પાંચ દાયકા વીતી ગયા હતા. વિશ્વનું પ્રથમ નિયતકાલીન પત્ર ‘ડેઈલી કોરાટ’ ઈ.સ. ૧૭૦૨માં લંડનથી શરૂ થયું હતું.
ઇંગ્લેન્ડની મુક્ત અને સ્વતંત્ર વિચારોવાળી આબોહવામાંથી ભારત આવતા અંગ્રેજોને અહીં અખબારોની ખોટ સાલતી. કેટલાક કેળવણીપ્રેમી અંગ્રેજોના પ્રયાસથી બંગાળમાં ઠેર ઠેર શાળાઓ અને કોલેજો ખૂબ હતી. આથી નવશિક્ષિત ભારતીયોની જ્ઞાનની ભૂખ ઉઘડી હતી. તેમની દષ્ટિ વિશાળ બની હતી અને દેશના અન્ય ભાગોમાં શું બની રહ્યું છે તે જાણવાની ઉત્સત્યતા વધી હતી. આ દરમીયાન અહીં મુદ્રણકળાનો પણ સારો એવો વિકાસ થઈ ચૂક્યો હતો. આ સમયે એક ડચ નાગરિકે ભારતમાં અખબાર શરૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો તો હતો પરંતુ તે નિષ્ફળ નિવડ્યો હતો.
- વિલિયમ બોટ્સે ૧૭૬૬માં ૩ સપ્ટેમ્બર માસમાં પોતે એક અખબાર શરૂ કરવા ઇચ્છે છે તેમ દર્શાવતી એક નોટિસ કલકત્તાના કાઉન્સિલ હાઉસના દરવાજે તથા અન્ય જાહેર સ્થળોએ લગાવી હતી જેમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે, “છાપખાનાના અભાવે સામાન્ય લોકો સમાચાર જાણી શકતા નથી. આથી જેમને છાપખાનાના ધંધામાં રસ હોય તેમણે મિ. બોટ્સનો સંપર્ક સાધવો તથા રસ ધરાવતા લોકો મિ. બોટ્સને મળીને સમાચારની હસ્તલિખિત નોંધો વાંચી શકે છે.”
બોટ્સ લંડન તથા લિસ્બનમાં એકથી વધુ નોકરીઓના અનુભવો મેળવીને અંતે ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીમાં જોડાયો હતો પરંતુ આ દિવસો ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના અધિકારીઓ વચ્ચેની આંતરિક લડાઈના હોવાથી આ નોટિસથી ખળભળાટ મચી ગયો. અંગ્રેજ અધિકારીઓને આમાં કાવતરાંની ગંધ આવી. બોટ્સની ધરપકડ કરીને તાત્કાલિક તેને ઇંગ્લેન્ડ ભેગો કરી દેવાયો. આમ, પ્રથમ પત્ર શરૂ કરવાનો પ્રયાસ જ નિષ્ફળતાને વર્યો.
‘પથિક – એપ્રિલ : ૧૯૯૮ : ૪