________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાષ્ટ્રવાદ અને જનજાગૃતિના વિકાસમાં ગાંધીયુગના ગીતોનું પ્રદાન (૧૯૧૫-૧૯૪૭)
પ્રા. વિકેશ સુશીલચંદ્ર પંડ્યા *
રાષ્ટ્રીય ભાવનાનું મુખ્ય સ્રોત જેટલું બૌદ્ધિક છે તેટલું જ તે આધ્યાત્મિક અને ભાવનાત્મક એકતાના સ્વરૂપનું પણ છે. જે જમાનામાં ભારત અને ગુજરાતનો ઘણો મોટો જનસમૂહ તદન નિરક્ષર હોવાથી તે અખબાર અને સામયિકોમાં પ્રસિદ્ધ થતી માહિતીઓથી વંચિત રહ્યો હતો. તે જમાનામાં રાષ્ટ્રીય ભાવનાનો પ્રસાર અને પ્રચાર કરનાર હોય તો તે રાષ્ટ્રગીતો હતા. ઉમાશંકર જોષી અને સ્નેહરશ્મિ જેવા તેજસ્વી કવિઓનાં ગીતોમાં વ્યક્ત થયેલો ભાવ સામાન્ય માણસો સમજી શકે તેમ ન હતું. જો સાદી અને તળપદી ભાષામાં રાષ્ટ્રગીતો રચાય તો જ મિલમજૂરો, ગામડાના ખેડૂતો અને આદીવાસીઓ સમજી શકે તેવી સ્થિતિમાં હતા. ગુજરાતના સદ્ભાગ્યે આવા સંજોગોમાં એવા અનેક સ્ત્રી-પુરુષો પેદા થયાં જેઓ સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ પણ હતા, પાયાના કાર્યકરો (grass-roots works) પણ હતા અને કવિઓ પણ હતા. અલબત્ત તેમના કાવ્યો આંજી નાખે તેવા ન હતા, પરંતુ પ્રચાર અને પ્રસારના માધ્યમ તરીકે તેણે જે ભૂમિકા ભજવી તે સાચે જ દાદ માગી લે તેવી હતી. સાચા અર્થમાં તેમની ગણના “કવિ' તરીકે થઈ શકે નહિ, પરંતુ સંજોગોએ તેમને રાષ્ટ્રગીતો રચવાને પ્રેરિત કર્યા હતા. આ પ્રકારના કવિઓ કોણ હતા ? તેમણે ક્યાં રાષ્ટ્રગીતો લખ્યાં ? અને, તેમની કૃતિઓની સામાન્ય જનતા પર કેવા પ્રકારની અસર થઈ ? - એક ઈતિહાસકાર તરીકે આવા પ્રશ્નો પૂછીને આ લેખની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. ખેડા જિલ્લાના કેટલાક કવિઓ -
અસહકારના આંદોલન (૧૯૨૦-૨૨) દરમ્યાન “વર્લેજવાળા મનહરે” અનેક ગીતો રચ્યાં હતા. તેઓ ખેડા જિલ્લાના એક ખેડૂત હતા અને આ આંદોલન દરમ્યાન તેમણે ખાદી અને રેંટિયો અપનાવ્યાં હતાં. તેમણે રચેલું નીચેનું રાષ્ટ્રગીત ગામડાઓની ભાગોળો અને ઝૂંપડાઓમાં ગવાતું :
મારો રેંટિયો “ધીરો ધીરો ચાલે રે મીઠો મીઠો ગાજે રે, રૂડો મારે રેટિયો હો જી. એ રેંટિયામાં દેશોદયના નીકળે તાર, એ તારે તારે ભાળુ ભારતનો ઉદ્ધાર.
ધીરો ધીરો ચાલે રે.......” કેશવદાસ ગોકળદાસ શાહ નામના રચનાત્મક કાર્યકર ભરૂચ તેમજ નડિયાદમાં પુસ્તક વિક્રેતાની દુકાન ધરાવતા. તેઓ પોતે માત્ર અંગ્રેજી ૪ ધોરણ સુધીનું જ શિક્ષણ પામ્યા હતા. આમ છતાં તેમની સ્વદેશ પ્રેમની ભાવના એવી તો ઉત્કટ હતી કે તેમણે ૧૯૨૩માં “હમારા હક્કો” શીર્ષક નીચે કેટલાક કાવ્યો પ્રસિદ્ધ કર્યા. આ ગ્રંથ અપ્રાપ્ય છે. આ ગ્રંથમાંથી નીચેનું ગીત “ગઝલ’ના સ્વરૂપમાં ગામડાઓમાં ગવાતું :
તમારી પાસે માગીશું
“વિદેશી પાધડી કેવી, નરકની ટોપલી જેવી, * વ્યાખ્યાતા, ઇતિહાસ વિભાગ, સમાજવિદ્યા ભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૯
પથિક' – એપ્રિલ * ૧૯૯૮ ૯
For Private and Personal Use Only
