________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મસ્કત, બસરા, મધ્યપૂર્વનાં બંદરો તથા પૂર્વમાં આફ્રિકાનાં મોમ્બાસા, દારે સલામ, ઝાંઝબાર અને લંકા સાથે ધીકતો હતો. ૧૯મી સદીનાં ઉત્તરાર્ધમાં તેમાં ઓટ આવી, અને મુંબઈ બંદરનો વિકાસ થવાથી કચ્છનાં બંદરોની અવગતિ થઈ.
કચ્છનાં અખાતમાં નાળવાળા ભાગમાં જૂના કંડલાની નીચેની નાળમાં નવા બંદરે વિકસાવ્યું. જૂનું કંડલા એ કુદરતી બારી છે. આજનાં બંદરથી બે માઈલ દૂર કંડલાની નાળમાં તેનાં મુખ તરફ નવું મોટું બંદર વિકસ્યું. અહીંયા વમળ વિનાના પ્રવાહવાળી નાળ દરિયાઈ વ્યવહાર માટે કુદરતી રીતે સલામત છે. કચ્છનાં છેક ભુમિવાળા ભાગમાં ઘુસેલી આ શાંત અને ઉંડી નાળમાં દરિયાઈ તોફાનોથી પણ સંપૂર્ણ રક્ષણ મળે છે. બીજા બંદરોની જેમ બ્રેક વોટરની પણ એને જરૂર નથી. આ નાળમાં સાધારણરીતે ૧૩ ફૂટ જેટલું પાણી સતત વહ્યાં કરે છે. ભરતીનાં સમયે ૨૫ ફુટ જેટલું પાણી આવે છે.
૩
(૨) કંડલા ખાતે બંદરનાં વિકાસના સંજોગો :
આ કંડલાની ખાડીની પ્રાથમિક સર્વેશાહી નૌકાદળે ઈ.સ. ૧૮૫૧માં કરી હતી. ત્યારબાદ શાહી નૌકાદળનાં અફસર કેપ્ટન બેરીએ ૧૯૨૨માં તેનો સર્વે કર્યો હતો. તેની ભલામણ મુજબ ખેગાંરજી ત્રીજાએ ઈ.સ.૧૯૩૦માં કંડલા બંદરને વિકસાવવા માટે નિર્ણય લીધો. ૧૯૩૧માં ૩૦૦ ફૂટનો ધક્કો બાંધ્યો.
ભારતને આઝાદી મળતાં ભારતનાં ભાગલાં પડતાં પૂર્વેમાં ચિતાગોગ (ચટગાંવ) અને પશ્ચિમે કરાંચીનાં બંદરો હિન્દનાં હાથથી ગયાં. હિન્દની ૩૫૦૦ માઈલ લાંબી સાગર કાંઠામાં હવે કલકત્તા, મુંબઈ, મદ્રાસ, વિશાખાપટ્ટનમ, કોચીન, મોટાં બંદરો રહ્યાં. આથી હિન્દનાં કેટલાક ભાગોમાં કરાંચીની બંદરીય સગવડો મળતી બંધ થઈ. તેથી આ મોટા વિશાળ આંતર પ્રદેશ માટે પશ્ચિમ કાંઠો ભારતને એક નવું પ્રવેશ દ્વાર ખોલી આપવાની જરૂરિયાત તાત્કાલિક ઊભી થઈ. આથી ૧૯૪૯માં મધ્યસ્થ સરકારે શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈનાં અધ્યક્ષપદે એક કમિટિ (વેસ્ટ કોસ્ટ મેજર પાર્ટ કમિટિ) નીમી. આ કમિટિએ કચ્છનાં અખાતનો અભ્યાસ કરી એવા અભિપ્રાયો આપ્યો કે જરા પણ ખચકાયા વગર મુખ્ય મોટાબંદર તરીકે કંડલા બંદરને વિકસાવવાં સારૂ તેની પસંદગી કરીને કંડલાની નાળ હિન્દનું નવું પ્રવેશદ્વાર બન્યું.૪
આ ઉપરાંત કરાંચીનું બંદર પાકિસ્તાનને ફાળે ગયું. આથી વાયવ્ય ભારતનાં પ્રદેશ માટે માટા બંદરની ભારત સરકારને જરૂર જણાઈ. મુંબઈ અને કલકત્તાનાં બંદરો ઉપર આ વધારાનાં ટ્રાફીકનો બોજો પડતાં સ્ટીમરોને બારાની બહાર રાહ જોવી પડતી. આથી કેટલીક જહાંજી કંપનીઓએ ૫ થી ૧૦ ટકા સરચાર્જ લેવાનું શરૂ કર્યું. મુંબઈ બંદરેથી ઉતરેલો માલ મોકલવામાં મોઘો પડવા લાગ્યો. તેથી કચ્છનાં અખાતમાં બંદરનો વિકાસ જરૂરી બન્યો.પ ઈ.સ. ૧૯૪૯માં મુંબઈની સ્થિતિ સગવડતા વાળી થઈ આ કારણે સ્વતંત્ર ભારતમાં હવે વધતાં વેપારની ખિલવણી માટે એક નવું પોટું બંદર જરૂરી હતું. કંડલા મહાબંદર થાય તે માટે ઉજળા સંજોગો એ હતાં કે પાકિસ્તાનનાં સિંધ પ્રદેશમાંથી ઘણા બધા સિંધીયો (વેપારીઓ) ભારતનાં કચ્છમાં આવવા લાગ્યાં અને સિંધનાં નિર્વાસીતોને ઠેકાણે પાંડવાનાં હોવાથી અને તેમના નગરો કંડલાથી નજીક હોવાનું કચ્છનાં કંડલાને મેજરપોર્ટ તરીકે વિકસાવવાની ઉજળી તક ઊભી થઈ. વળી ઉત્તર ભારતનાં નગરો મુંબઈ કરતાં કંડલાથી વધારે નજીક પડતાં રાજસ્થાન, દિલ્હી, મધ્યપ્રદેશ, હરીયાણાનાં વેપારી મથકો બીજા બંદર કરતાં કંડલાની પસંદગી વધારે કરતા.
(૩) કંડલા મહાબંદરની સ્થાપના :
નવા બંદરની રચનાનું કાર્ય ત્રણ તબક્કામાં થયું છે. જૂના બંદરથી ૧૫ નોટિ માઈલ દૂર નવું બંદર બાંધવામાં આવ્યું છે. આ બંદર ૨૨:૫૮ ઉત્તર અક્ષાંશ અને ૭૦:૧૩ પૂર્વ રેખાંશ ઉપર આવેલું. તેનું બાંધકામ ૧૯૪૮માં શરૂ થયું. આ બંદરની સ્થાપનાનો શિલારોપણવિધિ ૧૯૫૨ની ૧૦મી જાન્યુ.નાં વડાપ્રધાન શ્રી જવાહરલાલ નહેરૂનાં વરદ હસ્તે થયો. વિધિ માટેનાં શિલામાં ‘કુર્મશિલા’ની ઉપર શાસ્રોક્ત રીતે આકૃતિ કોતરેલ છે. વચ્ચે કૂર્મ
‘પથિક’ – એપ્રિલ * ૧૯૯૮ * ૧૪
For Private and Personal Use Only
