________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કચ્છના આર્થિક વિકાસનાં પરિપ્રેક્ષ્યમાં કંડલા બંદરનું મહત્ત્વ
પ્રા. એમ. જે. પરમાર *
ઈતિહાસ માનવીનાં કરેલા કાર્યોનું વર્ણન કરે છે. કોઈ પણ રાજ્યની પ્રગતિ તેના અર્થતંત્રને આભારી હોય છે. રાજય સમૃદ્ધ હોય તો જ તેની સંસ્કૃતિનો દરેક ક્ષેત્રમાં વિકાસ થતો હોય છે. માનવી પોતાના દરેક ક્ષેત્રમાં અર્થની બાબત જોતો હોય છે.
કચ્છના ઈતિહાસમાં કચ્છ પ્રાચીન સમયે સમૃદ્ધ પ્રદેશ હતો, કચ્છની આર્થિક સ્થિતિ ખૂબ જ સારી હતી. તેથી તો કચ્છના પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન ઇતિહાસ, કચ્છની પ્રજા, તેના સંસ્કારો, ભાતીગળ જીવન વગેરેના વિપુલ પ્રમાણમાં પુરાવા પ્રાપ્ત થાય છે. કચ્છના જાડેજા રાજાઓનાં સમયમાં કચ્છના મોટા વેપારીઓ જેમાં શેઠ જગડુશા પણ હોય, પણ કદાચ તે પછી પરિસ્થિતિ પલટાઈ હોય તેમ લાગે છે. કચ્છની કચ્છી પ્રજા વિવિધ શહેરોમાં જઈને વસી છે. આજે તેમનો વારસો કચ્છનો ભવ્ય ઇતિહાસ વાગોળે છે. અને હજારો રૂપિયાના દાન દક્ષિણા કચ્છ માટે આપે છે. કચ્છનો ભૌગોલિક પ્રદેશ ભારતના નકશામાં ઉત્તર અક્ષાંશ ૨૨ અને પૂર્વ રેખાંશ ૬૮ અને ૭રની મધ્યમાં સ્થિત કચ્છ ત્રણ બાજુએથી સમુદ્રથી અને રણથી ઘેરાયેલી પ્રદેશ છે. આમ કચ્છ સમુદ્ર અને રણથી આવૃત્ત પ્રદેશ છે.'
કચ્છ ગુજરાતનો સૌથી મોટો જિલ્લો છે. કચ્છનો કુલ વિસ્તાર ૪પ૬૧૨ કિલોમીટર છે. આ પ્રદેશ લગભગ ૨૫૭ કિલોમીટર લાંબો અને ૫૬ થી ૧૧૨ કિલોમીટર પહોળો છે. કચ્છને કુદરતે નાના-મોટા ડુંગર અને ટેકરીઓથી શણગાર્યું છે. આ ડુંગરાઓ ત્રણ શૃંખલામાં જોવા મળે છે. ઉત્તરની રસધારની પહાડીઓ પચ્છમ-ખડીર અને પ્રાંથલચોરાડ સુધી ફેલાયેલી છે. મધ્યની ગિરિમાળા કચ્છનાં ઉત્તર રણથી લખપતનાં ઝરા ડુંગરથી પૂર્વ પશ્ચિમ કીડા અને હલાય ડુંગરનાં રૂપમાં વિસ્તરેલ છે. અહીં ધીણોધર, વારાર, જૂરા, ઇલાય, રોહા, પચાડવા, ભુજીયો, ધીણોધર જેવા ડુંગરો આવેલ છે.
કચ્છનો સમુદ્ર કિનારો ૩૫ર કિલોમીટર લાંબો છે. જે દાતા-દાતાવાળો નહોતો સમતલ છે. જેમાં નાની મોટી નાળો છે. કેટલીક નાળોની કુદરતી રચના એવી સરસ અને ઉપયોગી છે કે હિન્દીમાં આવી ઉંડી લાંબી પહોળી અને ઉંડી પાણીની સલામત નાળો થોડી જ હશે, આ નાળો કચ્છ માટે વર્તમાન સમયમાં આશિર્વાદ સમાન છે. કચ્છ લખપતથી માંડવી સુધી અરબી સમુદ્ર અને માંડવીથી શિકારપુર સુધી કચ્છનો અખાત, કચ્છના સમુદ્ર કિનારે જખૌલખપત-માંડવી-મુદ્રા બંદરો હતા. કંડલાનું જુનું બંદર નાનું હતું. નવા બંદરની જરૂરિયાત હતી. માંડવીથી શિકારપુર સુધીમાં કચ્છના અખાતનાં કિનારે મુદ્રા અને તુણાએ બે નાના માંડવી બંદર કંડલા બંદર કરતાં મહત્ત્વનું બંદર હતું. કચ્છની દરિયાઈ વિશેષતામાં કચ્છના અખાતમાં કોઈ મોટી નદીઓ કાંપ ઠાલવતી નથી. ભારતમાં કુલ ૧૭૧ બંદર છે. જે પૈકી ગુજરાતમાં એક મોટું અને ૧૨ મધ્યમ કક્ષાનાં અને ૨૮ નાનાં બંદરો છે. ભારતમાં સૌથી વધારે ગુજરાતને દરીયાકાંઠાનો લાભ પ્રાપ્ત થયો છે. આથી ઈ.સ. ૧૯૫૮ પછી ગુજરાતનું સૌથી મોટું મુક્ત વ્યાપાર ઝોન આયાતી બંદર તરીકે વિકાસ થતો રહ્યો છે. તે દ્વારા કચ્છ ભારતનાં અન્ય ભાગ સાથે જોડાઈ ગયું છે. (૧) કંડલા બંદરના વિકાસ પૂર્વે કચ્છના બંદર કંડલાની સ્થિતિ :
કચ્છનાં ઉપર કિ.મી. લાંબા દરિયાકાંઠામાં લખપત, માંડવી, કોટેશ્વર, જખૌ, મુન્દ્રા તૃણા કંડલાનું નાનું બંદર હતું. ભદ્રેશ્વર બંદર હતું. ભદ્રેશ્વરમાં સમુદ્ર પાછો ખસી જતાં બંદર તરીકે તેમનું મહત્ત્વ ઘટી ગયું જે ભદ્રેશ્વર પ્રાચીન મંદિરો તેની ભુતકાલીન જાહોજલાલીની સાક્ષી પૂરે છે. ઈ.સ. ૧૮૧૯નાં ધરતીકંપને લીધે તેની રહી સહી સમૃદ્ધિ પણ નષ્ટ થઈ ગઈ. ઈ.સ. ૧૮૧૮માં ગુજરાતમાં બ્રિટિશ સત્તા સ્થિર થઈ તે પૂર્વે કચ્છનો વેપાર મેડન, , * ઇતિહાસ ભવન, ભાવનગર યુનિવર્સિટી, ભાવનગર.
પથિક' – એપ્રિલ - ૧૯૯૮ * ૧૩
For Private and Personal Use Only
