Book Title: Naykarnika
Author(s): Fattehchand K Lalan, Mohanlal D Desai
Publisher: Shardaben Chimanbhai Educational Research Institute
View full book text
________________
સ્ફુટ વિવેચન
૫૭
૪.
૧. નૈગમ નય.
નૈગમ નયનો વ્યત્પત્તિ અર્થ એ છે કે (1 જો ગમો ય) એટલે જેને એક ગમ એટલે વિકલ્પ નથી – જેને બહુ વિકલ્પ કે ભેદ છે; (આ શબ્દ છૂટા પાડવામાં એકનો ક વ્યાકરણ શાસ્ત્રના નિયમને લઈને લુપ્ત થયો છે; પૃષોદરાદિત્વાત્.) કારણ કે તે સામાન્ય અને વિશેષ આદિ અનેક રૂપનું ગ્રહણ કરે છે.
ઉદા. કે. વસ્તુ અનંતધર્માત્મક છે એ આપણે ઉપર જોયું તે વખતે, જીવનું ઉદાહરણ લઈ તે જીવનો પહેલો ધર્મ એ બતાવ્યો કે જીવને ગુણપર્યાય છે. આને જુદા પાડીએ. જીવને ગુણ છે અને જીવને પર્યાય છે. આમાં સામાન્ય અને વિશેષ ધર્મ સમાયા છે. હવે તે કઈ રીતે તે આપણે જોઈએ.
અ
જીવમાં સામાન્યધર્મ જીવત્વ છે. જીવત્વ એટલે જીવના જે સદાકાલ સુધી પોતાની સાથે રહેનારા સહભાવી ધર્મ એટલે ગુણ હોવાપણું. જીવમાં જીવત્વ જાતિ છે એટલે તે ગુણવાન (એટલે ચૈતન્ય આદિવાન) છે એમ કહેવાથી તેમાં સામાન્ય ધર્મ સ્વીકારાયો.
આ. જીવમાં વિશેષધર્મ તે તેના પર્યાય છે. પર્યાય એટલે ફેરફાર (ક્રમભાવી ધર્મ). જીવના પર્યાય નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતા છે; તેથી જીવ પર્યાયવાન છે એમ કહેવાથી વિશેષધર્મ સ્વીકારાયો. આ બન્ને પેટા ઉદાહરણ(અ-આ)નો સમુચ્ચય કરી એક ઉદાહરણ કરીએ કે આ ચૈતન્યવાન મનુષ્ય જીવ છે. ખ. આ ઘટત્વજાતિસંયુક્ત રક્ત ઘટ છે. (ઘટ એટલે ઘડો.) ઘટમાં સામાન્ય ધર્મ ઘટત્વ છે; વિશેષ ધર્મ રક્ત, પિત્ત ઇત્યાદિ વર્ણ વગેરે છે. આથી સામાન્ય ધર્મ એ જાતિ નામે ઘટત્વ અને વિશેષ ધર્મ તે રક્તત્વ (રતાશ) બંને સ્વીકારાયાં.
ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શન આ નયનું જ ગ્રહણ કરે છે.
