Navgranthi

Author(s): Yashodevsuri
Publisher: Yashobharti Jain Prakashan Samiti

Page 234

न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टोका चैवमप्युत्पलं नीलेत्यादितस्तादृशबोधः विनिगमकाभावात्प्रकृतविशेषणवाचकपदोत्तरवर्तिविजातीयवचनशून्यत्वे सतीत्यादिनाऽपि हेतुत्वात् , तथा च तादृशविशेषणपदज्ञानल्वेन तादृशविशेष्यपदज्ञानत्वेन च हेतुतेतिफलितम् / प्रकृते च विशेषणवाचिनीलपदोत्तरवर्त्यपेक्षया विजातीयविभक्तेरुत्पलमदे सत्वाद्विरुद्धविभक्तिरहितोत्पलपदज्ञानरूपकारणविरहेणादोषात् / न चैवं नीलोत्पलमित्यादेरप्यबोधकत्वापत्तिः, अत्र विजातीयविभक्तेः सत्वेऽपि विरुद्धविभक्तेरभावात् / अतएव विजातीयेत्युक्त्वा विरुद्धेत्यप्युक्तं; विरुद्धविभक्तिर्हि तत्पदार्थस्य तत्पदार्थेऽभेदान्वयबोधविरोधिनी विभक्तिः / उत्पलपदार्थे नीलाभेदान्वयबोधे च नीलपदेन सह कर्मधारयतापन्नोत्पलपदोत्तरविभक्तिर्न विरुद्धा; उत्पलं नीलेति कर्मधारयतानापन्नोत्पलपदोत्तरविभक्तिस्तु विरुद्धैव; नीलोत्पलं सुन्दरेत्यत्र सुन्दरपदार्थेनाभेदबोधेऽपि सा विरुद्धैवात एव तत्त्पदार्थघटनाऽपि तथा चोत्पलविशेष्यकनीलपकारकशाब्दबोधे नीलवाचकपदकर्मधारयतापन्नोत्पलवाचकपदोत्तरविभक्तिभिन्ना विजातीया विभक्तिविरुद्धविभक्तिर्यथा नीलस्योत्पलम्; उत्पलं नीलेत्यादौ; एवं स्तोंकं पचतीत्यादौ पाकादिविशेष्यक स्तोकादिप्रकारकबोधे पाकार्थधातुसमभिव्याहृतस्तोकार्थकपदोत्तरवर्तिद्वितीयैकवचनातिरिक्ता विजातीया विभक्तिविरुद्धविभक्तिस्तथा च यादृशविजातीयविभक्तिसत्वेऽप्यभेदान्वयबोधस्तसद्भिन्नविजातीयविभक्तिराहित्यं प्रयोजकमिति फलितम् इत्थं च दधि शुक्लमित्यादौ लुप्तविभक्तेरस्मरणेऽपि न क्षतिः / दधि शुक्लमित्यत्र विभक्तेविरुद्धत्वाभावस्य सुवचत्वात् , तत्तद्भिन्नविजातीयविभक्तेरेव विरुद्धत्वात् / न चैवं यादृशयादृशविभक्तिसत्वेऽभेदान्वयबोधस्तदेव तन्त्रमिति समानविभक्तिकत्वपक्ष एव युक्त एवेति किं त्यागेनेति वाच्यम् , यादृशत्वादेरननुगतत्वात् / अत्र च तत्तभेदकूटप्रवेशेनानुगमात् / वस्तुतो विरुद्धविभक्तिराहित्यज्ञानमपि न तन्त्रं; दण्डीया घटजनकता इत्यत्र दण्डघटजनकयोरभेदान्वयबोधापत्तेः / किन्तु समभिव्याहारविशेषपरिचायकम् ; इत्थं चोत्पलविशेष्यके तादाम्येन नीलप्रकारकशाब्दबोधे नीलोत्पलं नीलमुत्पलम् उपलं नीलमित्यादि समभिव्यवहारज्ञानत्वेनैव कारणत्वं तत्तदव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन जन्यतासम्बन्धेन वा तादृशसमभिव्याहारज्ञानविशिष्टस्य कार्यतावच्छेदकत्वाददोषः / इत्थं च यदुच्यते तर्कोपजीवकविधिपाटवं नाटयता भूषणकारेण समासप्रविष्टानामवयवानां पटुजातीयेत्यत्र तीयवन्न वाचकता स्वव्यापकशक्यतावच्छेदकानुपूर्वीविरहविशिष्टानुपूर्व्या एव शक्ततावच्छेदकत्वात् , अन्यथा नीलमुत्पलमित्यत इव नीलोत्पलमित्यत उद्देश्यविधेयभावशालिपदार्थद्वयबोधापत्तेरिति तन्निरस्तम् ; उक्तशक्ततावच्छेदकत्वकल्पने महागौरवात् ; विशेषणविशेष्यभावमात्रेणोक्तसमभिव्याहारत्रयस्यैव बोधकत्वात् उद्देश्यविधेयभावेन च समासात्मकस्याबोधकत्वात् ; सर्वथा तदबोधकत्वे चात्राविमृष्टविधेयांशत्वं न स्यात् किन्त्ववाचकत्वमिति न किंचिदेतत् ; तदिह नीलोत्पलमित्यस्येव राजपुरुष इति समभिव्याहारस्य मेदेनैव पदार्थद्वयाभेद