Kalyan Sadhan Vichar

Author(s): Nyayavijay
Publisher: Himmatlal D Patel

Page 9

દિષ્ટ વગરને થતાં નવું ન જોઇ શકે, પણ પૂર્વાંદાનાં સ્મરણ કરી શકે. દ્રષ્ટા દૃષ્ટિથી જે જે દર્શન કરે છે તેના સંસ્કારના સધરા પણ તે રાખે છે; અને એથી જ દૃષ્ટિની ગેરહાજરીમાં પણ અગાઉના જોયેલા વિષયા તેને યાદ આવે છે. આ ઉપરથી દૃષ્ટિથી ભિન્ન દ્રષ્ટાનું અસ્તિત્વ સાબિત થાય છે. આ પ્રમાણે દૃષ્ટિની જેમ બીજી ઇન્દ્રિયાનુ પણ સમજી લેવાય.
“ હું કરીને અનુભવમાં એમ સ્પષ્ટ
પાંચેન્દ્રિયાને ધારણ કરનાર વ્યક્તિ સાંભળીને જુએ છે, જોઇને અડે છે, અડીને સુદ્યે છે અને સુ ંઘીને ચાખે છે, અને એ પ્રમાણે અનુભવ કરી પોતાના અનુભવને ઉલ્લેખ કરતાં કહે છે કે જોઇ અડયા, અડીને સુઘી અને સુઘીને ચાખી. ” આ જોનાર, અડનાર, સુધનાર અને ચાખનાર એક જ હાય સમજાય છે. એ એક કાણું ? એ ઇન્દ્રિય ન હોઇ શકે, કેમકે જોવાનું, અડવાનું, સુંધવાનુ અને ચાખવાનું એ સઘળું કામ કાઈ એક ઇન્દ્રિયથી શક્ય નથી. એ જુદું જુદું. એક એક કામ જુદી જુદી એક એક ઇન્દ્રિયથી બને છે. જોનાર ( દ્રષ્ટા ) તરીકે ચક્ષુને માનતાં તે અનાર, સુધનાર અને ચાખનાર ઘટશે નહિ; અડનાર ( પ્રષ્ટા ) તરીકે સ્પર્શીન ઇન્દ્રિયને માનતાં તે જોનાર, સુધનાર અને ચાખનાર ઘટી શકશે નહિ; અને સુધનાર ( ધ્રાતા) તરીકે નાસિકાને માનતાં તે જોનાર, અનાર અને ચાખનાર બની શંકશે નહિ; તેમ જ ચાખનાર ( રસયિતા ) તરીકે રસનાને માનતાં તે જોનાર, અડનાર અને સુધનાર ઘટશે નહિ. અતઃ ઇન્દ્રિયેાદારા જોનાર, અડનાર, સુધનાર, ચાખનાર જે એક છે તે ઇન્દ્રિયોથી પર છે, અને તે આત્મા છે.
પુદ્ગલ( Matter )ના ગુણા જાણીતા છે. કાઈ ભૌતિક જડ તત્ત્વમાં ચૈતન્ય નથી. અતએવ ચૈતન્ય ( જ્ઞાન ) એ ભિન્ન ગુણ છે. અને એ ઉપરથી એના ઉપાદાનરૂપ આધાર તરીકે એક ભિન્ન તત્ત્વ સાબિત થાય છે અને તે જ આત્મા છે. યદ્યપિ વેન યા અનુભવ