Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનાવિચાર
લેખક : યા. મુનિશ્રી ન્યાયવિજયજી
1
વિ. સં. ૨૦૧૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રક –હિંમતલાલ ડી. પટેલ, શ્રી મહાદય પ્રેસ દાણાપીઠ–ભાવનગર.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણસાધનવિચાર
માણસ સમજે છે કે વિષય-ભોતિક વિડ્યો સાંપડવાથી સુખી થવાય. જરૂર, ભૌતિક સાધને પૂરતા પ્રમાણમાં સાંપડવાથી અમુક હદે જિન્દગીની કેટલીક મુશ્કેલીઓને અન્ત આવી જાય; પણ એટલેથી સુખ પ્રાપ્ય નથી. સાચા સુખ માટે ભૌતિક સગવડ બસ નથી. હજાર ભૌતિક સગવડ હોય, છતાં સંસ્કારવિહીન અન્તઃકરણની હાલત અશાન્ત રહે છે. તમામ પ્રકારનાં ભૌતિક સાધનો હોવા છતાં અસંસ્કારી હૃદયમાં ફડફડાટ કાયમ જ રહે છે. એનું જીવન બહુધા સન્તપ્ત, વ્યાકુલ અને વ્યગ્ર રહે છે. નિઃસન્દહ, કેવળ ભૌતિક સગવડ પર સુખની ઈમારત ખડી થઈ શકવાનું માનવું એ એક શ્રમદષ્ટિ છે. એ જ “અન્ધકાર ને લીધે પ્રાણુ બહુ લાંબા કાળથી દુ:ખી હાલતમાં રખડી રહ્યો છે. એની આટલી કફોડી સ્થિતિ એ મિથ્યાદષ્ટિએ જ કરી છે. એ “ મિથ્યાત્વ ” ખસે અને સદ્દષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય તે સુખને માર્ગ સરળ થાય.
સાચું જીવન શું છે એ ન સમજાય ત્યાં લગી ગમે તેટલાં પ્રચુર સાધન ને સગવડે પણ માનસિક પરિતાપને શમાવવા સમર્થ ન થાય. ચિત્તને દોષ, મનના વિકારે અને અન્તઃકરણની મલિનતા માણસને હજાર સગવડભર્યા સાધનો વચ્ચે પણ હેરાન કરે છે. આન્તર જીવનની મલિન દશામાં દરિયા જેટલી લક્ષ્મી કે મહાનમાં મહાન સામ્રાજ્ય પણ સુખ આપી શકતું નથી. સુખનું સ્થાન અન્તઃકરણ છે. એના પર મેલના થર બાઝેલાં હોય ત્યાં લગી, ચાહે ગમે તેટલાં સગવડીયાં સાધનો વિદ્યમાન હોય, સાચું સ્થિર સુખ ન હોય. કાદવભર્યા ભાજનમાં દૂધ રેડાય તે એ દૂધ પણ કાદવ જ બની જાય ને ! તેમ બહારનાં સાધન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વારા નિપજાવાતું સુખ પણ માનસિક વિકારમાં ભળીને શાન્તિરૂપ ન રહેતાં અશાન્તિમાં પરિણમી જાય.
આ પરથી ખુલ્લું થાય છે કે સુખની પ્રાપ્તિ માટે અન્તઃકરણની નિર્મલતા અપેક્ષિત છે. ચિત્તની ઉજજવળ–પવિત્ર સ્થિતિ એ જ સુખનું ઉગમસ્થાન છે, ઉજજવળ–પવિત્ર ચિત્તભૂમિ એ જ સુખનિષ્પત્તિની ફલકૂપ ભૂમિ છે. એ માટે ચિત્તના દેષોને ખંખેરવાની જરૂર છે. ક્રોધ, મદ, બેઈમાની, માયા, તૃષ્ણ, મત્સર, ઈર્ષા, દ્વેષ એ બધા ચિત્તના દે છે. મનને એ વિકારને ધોયા વગર સુખની આશા રાખવી સર્વથા અસ્થાને છે. એ માલિત્યને જોયા વગર ઈન્દ્ર, ચન્દ્ર, નરેન્દ્ર, મહેન્દ્ર કોઈ સુખી થઈ શકતો નથી. જે પિતાની આન્તર શુદ્ધિ સાધી શકે છે તેને ભૌતિક સાધનની સગવડ કમ હોય અને એથી બહારની અગવડનાં કષ્ટોનો સામનો કરવો પડે, તે પણ તેના ચિત્તની શાન્તિ અબાધિત રહે છે. આન્તરિકશુદ્ધિધારકની વિકસિત જ્ઞાનદષ્ટિ સુખ-દુઃખને સાચે હિસાબ કરી જાણતી હેવાથી, સુખ-દુઃખના ઉદયને ખરા રસ્તાઓ જાણતી હોવાથી દુઃખના વખતે પણ તેનામાં પોતાની આત્મશાન્તિને સુરક્ષિત રાખવાનું સામર્થ્ય હોય છે. આ પરથી સાચું સુખ ક્યાં છે એ સ્પષ્ટ થાય છે. એક જ સુગમ શબ્દમાં એ વાત કહેવી હોય તે કહી શકાય કે સાચું સુખ સચ્ચરિતમાં છે. વિચાર અને આચરણની શુદ્ધિ એનું નામ સચ્ચરિત. શુદ્ધ ભાવના અને પવિત્ર વર્તન એનું નામ સચ્ચરિત. સત્ય, સંયમ, ત્યાગ, સન્તોષ, અનુકમ્પા, મૈત્રી આદિ ગુણોથી જીવનનું સંસ્કરણ એનું નામ સચ્ચરિત. આ પ્રકારનું સંસ્કારશાલી જીવન એ જ ખરી રીતે જીવન છે. સાચું ડહાપણું અને સાચું બળ એ પ્રકારનું જીવન જીવવામાં જ છે. વાસ્તવિક સુખ ને શાન્તિ એ પ્રકારના જીવનમાં જ વિલસે છે.
આત્મા, પરલેક કે ઈશ્વર એ તાના અસ્તિત્વ પર જેની આસ્થા બેસતી નથી, પ્રામાણિકપણે પરામર્શ કરવા છતાં, પિતાની વિચાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્તિને જિજ્ઞાસુ વૃત્તિએ ઉપયોગ કરવા છતાં જેની બુદ્ધિમાં એ તો ઊતરતાં નથી, તે એ ત ન માનવાને અંગે “નાસ્તિક” કહેવાય છે. આવા મનુષ્યમાં કેટલાક રૂડા નૈતિક આદર્શના પૂજક પણ હોય છે. આવા “ નાસ્તિક ” ગણાતા પણ નીતિ અને સદાચરણની ઉપાસનામાં તત્પર હોય છે. આવા મનુષ્યો, આત્મા અને ઈશ્વરને માનીને જે કરવાનું છે તે તેને વગર માન્ય કરતા હોય છે. આવા દાર્શનિક દૃષ્ટિએ નાસ્તિક કહેવાતા પણ નૈતિક દષ્ટિએ આસ્તિક હોય છે અને પોતાના જીવનનું શ્રેય સાધતા હોય છે. આ પરથી જણાય છે કે દાર્શનિક દૃષ્ટિએ જ્યાં નાસ્તિકતા હોય છે ત્યાં પણ જે સદાચરણનીતિનું યોગ્ય પાલન હોય તો તે પિતાને મંગળ પ્રકાશ પાથરે છે; અને આખરે, એ નીતિસાધના વિશેષ ઉત્કર્ષને પ્રાપ્ત થતાં, પરિણામ એ આવે છે કે એના બધા ભ્રમ ભાંગી ભુક્કા થાય છે અને એને સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થાય છે.
આ પરથી સમજાવું જોઈએ કે સદાચરણને નૈતિક આદર્શ માણસને તત્ત્વશ્રદ્ધા (પરેક્ષિતત્ત્વશ્રદ્ધા)ની ગેરહાજરીમાં પણ કલ્યાણભૂમિ પર ચડાવે છે.
આ પરથી ફલિત થાય છે કે જીવનવિધિ એ જ મુખ્ય પ્રશ્ન છે. અને એની સચ્ચાઈમાં જ સુખની સાચી ચાવી રહેલી છે. આત્મા, પરલેક કે ઈશ્વરમાં માનીને પણ જીવનશોધનની સાધના ન હોય, સદાચરણનું પાલન ન હોય તો તેવી માન્યતા માત્રથી શું કલ્યાણ સધાય ? આત્મા અને ઈશ્વરવાદના સિદ્ધાન્તની ખરી અને માટી ઉપયોગિતા જીવનની શુદ્ધિ કરવામાં છે, આત્મજીવનને વિકસિત બનાવવામાં છે, સદાચરણના માર્ગે પ્રગતિ કરવામાં છે. એ પ્રકારની જીવનક્રિયા જ્યાં વિકસ્વર હોય છે, ત્યાં તત્ત્વજ્ઞાન (Logical philosophy) સંબંધી કઈ બાબતના ભ્રમ કે સંશય જે હયાતી ધરાવતા હોય તે તે જીવનસાધનના વિષયમાં કશી બાધા નાંખવા સમર્થ થતા નથી; તે બાપડા, સદાચરણદૃષ્ટિના પુણ્ય અને પ્રખર તેજ આગળ જરા પણ માથું ઊંચકી શક્તા નથી; જીવનસાધનની વેગવતી પ્રવૃત્તિ આગળ તે બીચારાઓને પડ્યા પડ્યા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડ્યા સિવાય બીજી કોઈ ગતિ રહેતી નથી. મતલબ એ જ નીકળે છે કે સદાચરણવિહીન આસ્તિક કરતાં સદાચરણસમ્પન્ન નાસ્તિક ઘણે દરજે સારે છે.
આપણે જરા વિશેષ અવેલેકન કરીએ.
અધ્યાત્મ અર્થ આત્મહિતને અનુકૂલ આચરણ એ થાય છે. આત્મહિતને અનુકૂલ આચરણ એટલે સદાચરણું. જો કે અધ્યાત્મની ઉચ્ચ ભૂમિકાનું જીવન બહુ ગંભીર, બહુ સૂક્ષ્મ અને કલ્પનાતીત હોય છે, તથાપિ તે હદે પહોંચવા માટે અગાઉ સદાચરણની કેટલીયે સીઢીઓ પસાર કરવી પડે છે. અતએ એને માટે આત્માની ખાત્રી થવા સુધી રાહ જોવાની ન હોય. સાચું તો એ છે કે સદાચરણ દ્વારા જેમ જેમ આનર મલ ધેવાતો જાય છે તેમ તેમ આત્મશ્રદ્ધાનો પ્રકાશ પ્રકટ થાય છે અને તેમ તેમ આધ્યાત્મિક જીવન વિકસતું જાય છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે અધ્યાત્મજીવન આત્મવાદ પર જ જવાય છે એમ નથી, પરંતુ પરમ કલ્યાણની, પરમ સુખની ભાવના પર અથવા ઉચ્ચ નૈતિક ભાવના પર તેના ઉત્થાનને આધાર છે. અએવ મનુષ્ય ચાહે આત્મવાદી હોય કે ચાહે અનાત્મવાદી, કોઈને માટે પણ અધ્યામજીવનની ઉપયોગિતામાં કશો ફરક આવતું નથી. અનાત્મવાદીનું અધ્યાત્મજીવન “ અજાણ્યપણ (સ્વતંત્ર આમતત્વથી અજાણ હાલતમાં પણ) તેના આત્માનું હિત સાધક અવશ્ય બને છે, તેના (આત્મા) પરનાં આવરણ ખસેડવાનું કામ “અજાણ્ય” પણ તે અવશ્ય બજાવે છે, અને એ રીતે તેનું પરમાર્થ કલ્યાણ પણ સધાય છે. આમ, અધ્યાત્મજીવન, અર્થાત્ સદાચરણચર્યા એ જીવનકલ્યાણને મુખ્ય અને શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે.
પુરાતનકાલિક ભારતીય દર્શનના સાહિત્યમાં આત્મસત્તાની સિદ્ધિ પર પુષ્કળ ઊહાપોહ કરાયો છે. પ્રમાણે તથા તકથી આત્માને સાબિત કરવાનો પ્રાચીન ભારતીય દાર્શનિકાને પ્રયત્ન બહુ વિસ્તૃત અને કિંમતી છે. એ ભારતીય સંસ્કૃતિ છે કે જેના તરફથી સંસારને “આત્મા એક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વતન્ન તત્વ છે ” એ પ્રકારના સુન્દર જ્ઞાનને વારસો મળ્યો છે. 'જગત ભારતીય દર્શનના સંપર્કથી આત્માને જાણવા લાગ્યું છે. છતાં આજે ભારતમાં જ એક એવું આલન પ્રવર્તે છે કે જે અનાત્મવાનું જેરશેરથી પ્રતિપાદન કરે છે. કમમાં કમ, આત્માના સંબંધે સંશયાળુ વૃિત્તિ તે વર્તમાન જગતના ઘણા ધીમાને ધરાવતા હશે. આજનું બુદ્ધિવાદનું વાતાવરણ એવું ફેલાયેલું છે કે પરમ્પરાગત પ્રાચીન રીતિપદ્ધતિના તર્કો કે પ્રમાણે પર તે લેકાના ચિત્તનું સમાધાન થઈ શક્ત નથી. આજની વૈજ્ઞાનિક અને દાર્શનિક આલેચના તથા શોધક પદ્ધતિથી જે પ્રકાશ પડે તેની જ આજના જગની આંખે કિસ્મત અંકાય છે.
સુખ-દુઃખની લાગણી જે શરીરસ્પર્શી નહિ, પણ અન્તસ્પર્શે છે, તે પરથી શરીરથી અલગ કોઈ શક્તિવિશેષના અસ્તિત્વને ખ્યાલ જરૂર આવી શકે છે. પ્રાચીન દાર્શનિકેએ આત્મસિદ્ધિની મીમાંસા કરતાં આ અનુભવનો મુખ્ય આશ્રય લીધો છે.
ઈન્દ્રિય વિષયગ્રહણનાં સાધન છે, પરંતુ એમની મદદથી જે, વિષયને ગ્રહણ કરે છે તે તત્ત્વ અલગ છે એમ તે જરૂર વિચારી શકાય. સાધકને સાધનની અપેક્ષા છે, પણ એથી સાધક અને સાધન એક ન હોઈ શકે. ઇન્દ્રિયે વિષયને ગ્રહણ કરવામાં સાધનભૂત છે, અતએવ એમના દ્વારા વિષયને ગ્રહણ કરનાર જે છે તે અવશ્ય એમનાથી ભિન્નરૂપે સિદ્ધ થાય. ઈન્દ્રિયને વિષયગ્રાહક (વિષયગ્રાહક આત્માના સ્થાને) માનીએ તે વાંધો આવે છે. કેમકે ઇન્દ્રિયો એક નથી, પાંચ છે, અને તે એક એકથી જુદા જુદા એક એક ચેકસ વિષયનું ગ્રહણ થાય છે, તેમ છતાં એ બધાય ભિન્ન ભિન્ન વિષયના જ્ઞાતા તરીકે તે કોઈ એકનો જ અનુભવ થાય છે. દાખલા તરીકે, રૂપગ્રહણ ચક્ષુથી થાય છે અને રસાદિગ્રહણ રસના આદિ ઇન્દ્રિયથી થાય છે, છતાં ચક્ષુ દ્વારા જે રૂપને ગ્રાહક છે તે જ, રસનાદિદ્વારા રસાદિને પણ ગ્રાહક છે, અર્થાત ચક્ષુ આદિ બધી ઈનિદ્વારા રૂપાદિ બધા વિષયને ગ્રાહક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(જ્ઞાતા) એક જુદો અનુભવાય છે. દષ્ટિથી દર્શન થતાં દ્રષ્ટા તરીકે દૃષ્ટિ નથી અનુભવાતી, પણ એક અન્ય જ શક્તિ અનુભવાય છે; અને તે જ શક્તિ, સ્પર્શનથી સ્પર્શ થતાં સ્મષ્ઠા તરીકે પણ અનુભવાય છે; તે જ, રસનાથી ચાખતાં ચાખનાર અને નાકથી સુંધતાં સુંઘનાર તરીકે પણ અનુભવાય છે; અને તે જ, શ્રવણથી શ્રવણ કરતાં શ્રોતા તરીકે પણ અનુભવાય છે. આથી ઇન્દ્રિયોથી પર એવી કોઈ ચેતનશક્તિ સિદ્ધ થાય છે. ઇન્દ્રિયોને જ વિષયગ્રહણનાં સાધન અને વિષયગ્રાહક બેઉ માનીએ તે એ ઉપર જણાવ્યું તેમ, અનુભવથી ઊલટું જાય છે. એક દાખલાથી પણ સમજી શકાશે. એક માણસ જે પિતાના તેત્રથી અનુભવો લીધા પછી આંધળો બન્યો છે, તેને પણ પૂર્વે જેયેલા વિષયેનાં મરણું તે થાય છે. હવે અહીં વિચારવાનું છે કે આ સ્મરણશક્તિનો સંધરે કોણે કરી રાખેલે ? જે અનુભવે તે જ સંધરે અને તે જ સ્મરે એવો પ્રાકૃતિક નિયમ છે. જે જુએ તે જ યાદ કરે. દષ્ટિને જેનાર (દ્રષ્ટા) તરીકે માનીએ તે દૃષ્ટિ ચાલી જતાં પૂર્વદષ્ટને કેણું યાદ કરશે ? દષ્ટિ ચાલી જતાં પણ આંધળાને પૂર્વ–દોનું જે સ્મરણ થાય છે તે કેમ ઘટશે ? દૃષ્ટિને દ્રષ્ટા તરીકે માનીએ તો વિષયોને જોઈ સ્મરણશક્તિને સંઘરનાર પણ તે જ ઠરશે; અને વખત પર યાદ કરનાર પણ તેને જ માનવી પડશે; અને જો એવું હોય તે દૃષ્ટિના અનુભવો લીધા પછી આંધળા બનેલાને પૂર્વદષ્ટનું સ્મરણું કંઈ પણ થઈ શકશે નહિ; કેમકે એની દષ્ટિ ચાલી જવાથી દ્રષ્ટા તેમ જ સ્મરણશક્તિને સંધરનાર એને કેઈ રહ્યો નથી. જ્યારે દષ્ટિથી ભિન્ન દ્રષ્ટા માનીએ, ત્યારે દૃષ્ટિ ચાલી જતાં પણ દ્રષ્ટા અને સ્મરણશક્તિને સંધરનાર વિદ્યમાન હોવાથી પૂર્વદષ્ટોનાં સ્મરણ ઉપપન્ન થઈ શકે છે. ઘનિષ્પત્તિનાં સાધન દંડ, ચક્ર વગેરે કુંભારનાં ખવાઈ કે તૂટી જાય એથી એ કુંભારનું અસ્તિત્વ કંઈ મટી જતું નથી, તેમ દ્રષ્ટાની દૃષ્ટિ ચાલી જવાથી દ્રષ્ટાનું અસ્તિત્વ મટી જતું નથી. એટલું જ નહિ, પણ સાધનના અભાવે તે કુંભાર નવા ઘડા બનાવી ન શકે, પણ અગાઉના બનેલા ઘડાઓને તે વ્યવહાર કરી શકે, તેમ દ્રષ્ટા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિષ્ટ વગરને થતાં નવું ન જોઇ શકે, પણ પૂર્વાંદાનાં સ્મરણ કરી શકે. દ્રષ્ટા દૃષ્ટિથી જે જે દર્શન કરે છે તેના સંસ્કારના સધરા પણ તે રાખે છે; અને એથી જ દૃષ્ટિની ગેરહાજરીમાં પણ અગાઉના જોયેલા વિષયા તેને યાદ આવે છે. આ ઉપરથી દૃષ્ટિથી ભિન્ન દ્રષ્ટાનું અસ્તિત્વ સાબિત થાય છે. આ પ્રમાણે દૃષ્ટિની જેમ બીજી ઇન્દ્રિયાનુ પણ સમજી લેવાય.
“ હું કરીને અનુભવમાં એમ સ્પષ્ટ
પાંચેન્દ્રિયાને ધારણ કરનાર વ્યક્તિ સાંભળીને જુએ છે, જોઇને અડે છે, અડીને સુદ્યે છે અને સુ ંઘીને ચાખે છે, અને એ પ્રમાણે અનુભવ કરી પોતાના અનુભવને ઉલ્લેખ કરતાં કહે છે કે જોઇ અડયા, અડીને સુઘી અને સુઘીને ચાખી. ” આ જોનાર, અડનાર, સુધનાર અને ચાખનાર એક જ હાય સમજાય છે. એ એક કાણું ? એ ઇન્દ્રિય ન હોઇ શકે, કેમકે જોવાનું, અડવાનું, સુંધવાનુ અને ચાખવાનું એ સઘળું કામ કાઈ એક ઇન્દ્રિયથી શક્ય નથી. એ જુદું જુદું. એક એક કામ જુદી જુદી એક એક ઇન્દ્રિયથી બને છે. જોનાર ( દ્રષ્ટા ) તરીકે ચક્ષુને માનતાં તે અનાર, સુધનાર અને ચાખનાર ઘટશે નહિ; અડનાર ( પ્રષ્ટા ) તરીકે સ્પર્શીન ઇન્દ્રિયને માનતાં તે જોનાર, સુધનાર અને ચાખનાર ઘટી શકશે નહિ; અને સુધનાર ( ધ્રાતા) તરીકે નાસિકાને માનતાં તે જોનાર, અનાર અને ચાખનાર બની શંકશે નહિ; તેમ જ ચાખનાર ( રસયિતા ) તરીકે રસનાને માનતાં તે જોનાર, અડનાર અને સુધનાર ઘટશે નહિ. અતઃ ઇન્દ્રિયેાદારા જોનાર, અડનાર, સુધનાર, ચાખનાર જે એક છે તે ઇન્દ્રિયોથી પર છે, અને તે આત્મા છે.
પુદ્ગલ( Matter )ના ગુણા જાણીતા છે. કાઈ ભૌતિક જડ તત્ત્વમાં ચૈતન્ય નથી. અતએવ ચૈતન્ય ( જ્ઞાન ) એ ભિન્ન ગુણ છે. અને એ ઉપરથી એના ઉપાદાનરૂપ આધાર તરીકે એક ભિન્ન તત્ત્વ સાબિત થાય છે અને તે જ આત્મા છે. યદ્યપિ વેન યા અનુભવ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
થવામાં મસ્તિષ્કને નિમિત્તકારણુ માની શકાય, પણ કેવળ નિમિત્તકારણથી શું થાય ? ઉપાદાનકારણુ તે જોઇએ ને? ધડા માટે માટી જ ન હોય તેા દંડ, ચક્ર આદિ શું કરશે ? જ્ઞાનગુણના ઉપાદાનની શોધ કરતાં તે કાઇ ભૌતિક તત્ત્વ કે પુદ્ગલને ગુણ સિદ્ધ ન થતા હોવાથી કાઈ અન્ય સ્વતન્ત્ર દ્રવ્યને ગુણુ ડરે છે અને એને જ આત્મા, ચેતન, જીવ વગેરે શબ્દોથી કહેવામાં આવે છે. અણુઓમાં જે ગુણુ કે શક્તિ હોય છે તે જ ન્યૂનાધિક વિકાસમાં તેનાં સ્થૂલ દ્રવ્યામાં પ્રકટ થાય છે. અણુએમાં જે ન હોય તે તેમના સ્થૂલ પિંડમાં ક્યાંથી આવી શકે ? ચૈતન્ય કે જ્ઞાન કાઈ પુદ્ગલને કે અણુને ગુણ જ નથી, તે પછી તેના સ્થૂલ પિંડમાં તેનું પ્રાકટય કેમ ધટે ? રેતીના કણમાં તેલ નથી, એટલે જ તે તેના ઢગમાંથી તેલ નીકળતું નથી, જ્યારે તલના એક દાણામાં તેલ હોવાથી તેના ઢગમાંથી તે પ્રાપ્ત થાય છે. આની વિરુદ્ધમાં મદિરાનું ઉદાહરણ આપી કાર એમ કહે કે મિદાની અલગ અલગ ચીજોમાં માદકતા ન છતાં તે બધી ચીજોના સચેાગથી જેમ માદકતા ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ ભૌતિક તત્ત્વના વિશિષ્ટ સંયેાગે ચૈતન્ય પણ પેદા થવામાં શું હરકત છે? પરન્તુ સાચી વાત એ છે કે મદિરાની અલગ અલગ ચીજોમાં પણ કંઈ તે કઇ અન્ને માદકતા છે, એટલે જ એ સઘળી ચીજોના સંયોગમાં માદકતાનું પરિણમન વિકસે છે. પરન્તુ ભૌતિક તત્ત્વા અચેતન હોઈ તેમના વિશિષ્ટ સયેાગે પણ વિલક્ષણ ચેતનશક્તિ કેમ ઉદ્ભવે ? ઉપર કહ્યુ તેમ, રેતીના કણુસમૂહેાના ગમે તેવા વિશિષ્ટ સયેાગે પણ તેમાંથી તેલ ક્રમ પ્રગટે ? જગતના ભૌતિક પદાર્થો કે યન્ત્રામાં ગતિ, પ્રકાશ આદિ જે ગુણા કે શક્તિએ દેખાય છે તે ગુણા કે શક્તિ કઈ બહારથી નથી આવ્યાં, તે તેમના અણુએમાંથી પ્રાપ્ત છે. જે અણુએથી જે દ્રવ્ય કે યન્ત્ર બનેલ છે તે અણુએમાં તેના ગુણે કે તેની શક્તિએ મેાજૂદ છે, અને તેનું વિકસિત રૂપ તે અણુઓના તે સ્થૂલ દ્રવ્ય કે યન્ત્રમાં પ્રાપ્ત થાય છે. એન્જીનમાં જે ગતિની ઝડપ દેખાય છે તે, વિજળીના દીવામાં જે પ્રકાશ દેખાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
છે તે, બીજા પુગલ દ્રવ્યમાં [ભૌતિક પદાર્થોમાં] પણ (ભલે તેના કરતાં ઓછે અંશે) દેખાય છે. માત્ર વિશિષ્ટ યોગને લીધે વિશિષ્ટ દ્રવ્યોમાં તે ગુણો અને તે શક્તિઓ વિશિષ્ટરૂપે વિકસિત થયેલાં હોય છે. ગતિ, પ્રકાશ આદિ, કઈ દ્રવ્યમાં મન્દ હોય છે, અએવ બીજા દ્રવ્યમાં તેનું વિકસિત રૂપ ઘટી શકે છે, તેમ ચેતન્ય કે જ્ઞાન કોઈ પુદગલ ( ભૌતિક) દ્રવ્યમાં કે સ્થલ સ્કલ્પમાં સિદ્ધ થાય છે કે છે જે એમ સિદ્ધ થતું હોય તો તેનું વિકસિત રૂપ શરીરમાં યા મસ્તિષ્કમાં ઘટાવી શકાય. પણ જ્યારે ગતિ, પ્રકાશ આદિની જેમ ચૈતન્ય કોઈ પુદ્ગલ–દ્રવ્યમાં બિલકુલ ઘટિત થતું ન હોય, તે પછી શરીરમાં કે મસ્તિષ્કમાં એ તત્વ–એ તત્વનું ઉપાદાનપણું કેમ ઘટી શકે ? આપણે અણુઓ નથી જોઈ શકતા, એટલે એના ધર્મો કે ગુણો એનાં સ્કૂલ દ્રવ્યો પરથી માલૂમ કરવામાં આવે છે. આ મુજબ ચૈતન્ય જ્યારે જગતના કોઈ ભૂલ પુદ્ગલ-દ્રવ્યમાં ઘટતું નથી, તો અણુઓમાં કેમ ઘટી શકે ? અને અતએ અણુસંધાતરૂપ શરીર કે મસ્તિષ્કમાં કેમ જ ઘટે ?
આમાની સિદ્ધિ થતાં પુનર્જન્મની સિદ્ધિ એની સાથે જ થઈ જાય છે. કેમકે આત્માની સિદ્ધિ એટલે ચૈતન્યરૂપ એક નિત્ય દ્રવ્યની સિદ્ધિ. આમ સાબિત થાય એટલે એનાં પૂર્વજન્મો પણ સાબિત થાય અને પુનર્જન્મ પણ સાબિત થાય. કેમકે આત્માની એક જિન્દગી પૂરી થતાં પાછી બીજી જિન્દગી એને પ્રાપ્ત થવાની જ; નિત્ય આત્મા (સંસારી હાલતમાં એક શરીરને ત્યાગી ક્યાંય બીજા ખેળિયામાં જવાનો જ, એટલે એ જ એને પુનર્જન્મ. એનો દરેક જન્મ એના પૂર્વજન્મની અપેક્ષાએ પુનર્જન્મ જ છે. એને કોઈ જન્મ એ ન હોય કે જેની અગાઉ જન્મ ન હોય. એનાં જન્મોની (ભિન્નભિન્ન દેહનાં ધારણની) પરંપરા હમેશાંથી એટલે કે અનાદિકાળથી ચાલી આવે છે એમ માનવું બંધ બેસે છે. આત્માના ભૂતકાળના કેઈ જન્મને સર્વપ્રથમ એટલે કે શરૂઆતને જન્મ માનીએ તે એમ માનવું પડે કે આત્મા ત્યાં લગી અજન્મા હતો અને પછી એને એ પહેલવહેલે ન જન્મ શરૂ થયો. આમ જે માનવું પડે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજન્મા એવા શુદ્ધ આત્માને પણ કયારેક જન્મ ધારણ કરવાનું સંભવિત બની શકે છે એમ માનવું પડે, અને એમ જે માનવું પડે તે
ભવિષ્યમાં મુક્તિ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ ક્યારેક પાછો જન્મપાશ વળગવાનું સંભવિત બની જાય છે અને એથી સ્થિર અને પૂર્ણ મુક્તિનું અસ્તિત્વ ઊડી જાય છે. દેહધારણની પરંપરા ચાલે તો અખંડ રૂપે જ ચાલે, વચમાં ક્યારે પણ દેહની કડી તૂટ્યા વગર અવિચ્છિન્ન રૂપે જ ચાલે; અને એક વાર દેહનો વળગાડ છૂટયો કે પછી એ હમેશાને માટે છૂટી જાય છે.
આપણે જોઈએ છીએ કે બધા પ્રાણીઓ સરખા નથી. આ વિષમતાનું કારણ કેઈ હોવું જોઈએ. પિતાના મૂળરૂપમાં બધા જીવો સમાન છે, માટે જીવથી ભિન્ન–બહાર–કઈ પદાર્થ ભજ્યા વગર જીવોમાં વિષમતા આવી શકતી નથી. અતઃ જીવથી ભિન્ન જે પદાર્થ જીવની સાથે લાગે છે તે જ બન્ધનરૂપ “ક” છે. આ પ્રમાણે આત્મસંયુક્ત બધનરૂપ “ કર્મ'નું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે.
આત્મા અમૂર્ત છે અને કમ ભૌતિક પુદ્ગલરૂપ હોઈ મૂર્ત છે, છતાં આમાં પર કમે પોતાનો પ્રભાવ પાડી શકે છે. મદિરાપાનને જેમ આત્માની ચેતના પર પ્રભાવ પડે છે, તેમ આત્મા પર કર્મનો પ્રભાવ પડી શકે છે.
આ “ કર્મ જ છે, જેના બળે જીવ પુનર્જન્મના ચક્રમાં ઘૂમતા રહે છે. વકૃતકર્મઅનુસાર એ નવા નવા જન્મ ગ્રહણ કરે છે અને એનાં (કર્મનાં) સારાં–માઠાં ફળ ભોગવે છે. જગતમાં સુખી-દુઃખી, બુદ્ધિમાનમૂર્ખ, બળવાન-નિર્બળ ઈત્યાદિ અનન્ત વિભિન્નતાઓ–વિચિત્રતાઓ જે જોવાય છે એ અકારણ તો કેમ હોઈ શકે? અતઃ એમના મૂળમાં મૂળથત કાર્યવાહી “ કર્મ ની છે એમ અનુમાની શકાય છે. સાવધાનીથી
ચાલો માણસ પણ ક્યારેક અકસ્માતને શિકાર બને છે, જેને દુધની . ઘટના કહેવામાં આવે છે તે કર્મને જ ખેલ છે. ગર્ભના આરંભથી લઈ જન્મપર્યન્ત બ્રણ જે કષ્ટ સહન કરે છે તે કોના કર્મથી ? એનાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતાપિતાના કર્મથી ? એ કેમ ઘટે? ત્યારે પિતાના કર્મથી ? એ પણ તે કેમ ઘટે? કેમકે એણે હજુ સુધી કોઈ કર્મ કર્યું નથી. પછી આ સહન કેમ ? આ ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે કે આ સહન એનાં પૂર્વભવનાં કર્મને આભારી છે.
માણસ ધાર્મિકવૃત્તિને હેય, પણ એણે પૂર્વજન્મમાં કરેલાં પાપ એને કેમ છેડે? એનાં ફળ તે અહીં એને ધાર્મિક જીવનદશામાં પણ ભોગવવાં પડે. એ ભગવાઈ ગયા પછી એને વર્તમાનકાલીન પુગ્યાચરણનાં મીઠાં ફળ મળવાનાં. આ વાતને આ રીતે સમજાવાય કે અત્યારે એ ભલે ઘઉં વાવી રહ્યો હોય, પણ એ ઘઉં હાલ તુરત તે એને કેમ મળી શકે ? હાલ તે એ અગાઉના ભેગા કરેલા કાદરાથી ચલાવે. એ કેદરા ખલાસ થતાં વર્તમાનમાં વાવેલ ઘઉં એને મળવાના.
એવી જ રીતે, માણસ અધર્મી હેય, પણ એણે પૂર્વજન્મમાં કરેલાં પુણ્યકર્મના ફળરૂપ સુખસાધન એને મળી શકે છે. પણ એ ભગવાઈ ગયા પછી એને વર્તમાનકાલીન પાપાચરણનાં માઠાં ફળ મળવાનાં. ઉપરના દછાત મુજબ, એ અત્યારે ભલે કોદરા વાવી રહ્યો હોય, પણ એ કોદરા હાલ તુરત તે એને કેમ મળી શકે ? હાલ તેં એને અગાઉના સંઘરેલા ઘઉં મળી શકે છે. પણ એ ઘઉં ખલાસ થતાં વર્તમાનમાં વાવેલ કોદરા જ. એના નસીબમાં આવવાના.
મનુષ્યનું વર્તમાન જીવન પુણ્યાચરણયુક્ત હોય અથવા પાપાચરણન હેય, પણ પહેલાની એની ખેતીનું ફળ એને મળ્યા વગર કેમ રહી શકે છે
જે વર્તમાનજીવન પુણ્યાચરણ હેય અને અગાઉ(પૂર્વ)ની ખરાબ ખેતીનાં ખરાબ ફળ એની સાથે જોડાયાં હોય ત્યારે, અને વર્તમાનજીવન પાપાચરણી હોય અને અગાઉ(પૂર્વ)ની સારી ખેતીનાં મીઠાં ફળ એની સાથે જોડાયાં હોય ત્યારે સામાન્યજનેને એ આશ્ચર્યરૂપ લાગે છે, પરંતુ એમાં આશ્ચર્યની કોઈ વાત નથી. કર્મને નિયમ અટલ અને વ્યવસ્થિત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. સારાનું સારું અને બુરાનું બુરું એ એનું અબાધિત શાસન છે, એ પ્રાકૃતિક નિયમ છે. એ ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાને સ્વાભાવિક સિદ્ધાન્ત છે.
એક જ માતાપિતાનાં સત્તામાં અન્તર માલૂમ પડે છે. એટલું જ નહિ, એકસાથે જન્મેલ યુગલમાં પણ અન્તર જોવામાં આવે છે. તેમનાં વિદ્યા, શિક્ષણ, બુદ્ધિ, ડહાપણ, અનુભવ અને વર્તન વગેરેમાં ફરક જોવાય છે. એ અન્તરને ખુલાસો રજવીર્ય અને વાતાવરણની વિભિન્નતા પર જ પર્યાપ્ત નહિ થાય. પૂર્વજન્મના સંસ્કારનું પરિણામ પણ ત્યાં વિચારવું જોઈશે. ઐહિક કારણે અવશ્ય પોતાની કૃતિ દાખવે છે, પરંતુ એટલેથી વિચારણું અટકતી નથી. એ કારણે પણ પિતાને હેતુ માગે છે. મૂળ કારણની શોધ વર્તમાન જિન્દગીના સંયોગોમાં નહિ જડે. એટલે પૂર્વ જન્મ હોવાની આપણને પ્રતીતિ થાય છે.
સંસારમાં એવા પણ માણસો જોવાય છે કે જેઓ અનીતિ અને અનાચારનું સેવન કરવા છતાં ધની અને સુખી હોય છે, જ્યારે નીતિ અને ધર્મના માર્ગ પર ચાલનારાઓમાં કેટલાક દરિદ્ર અને દુ:ખી દેખાય છે. આમ થવાનું શું કારણ? “ કરણી તેવું ફળ કયાં ? આનો ખુલાસો વર્તમાન જન્મ સાથે પૂર્વજન્મનું અનુસંધાન (ઉપર જણાવ્યું તે મુજબ) વિચારતાં આવી શકે છે. પૂર્વજન્મના કર્મસંસ્કાર અનુસાર વર્તમાન જિન્દગી ઘડાય છે અને વિશેષ પરિસ્થિતિઓ ઊપજે છે; એ જ પ્રમાણે વર્તમાન જિન્દગી અનુસાર ભવિષ્યની જિન્દગીનું નિર્માણ થાય છે. અર્થાત પૂર્વજન્મના કર્મસંસ્કારોનાં પરિણામ વર્તમાન જિન્દગીમાં પ્રગટ થાય છે, અને વર્તમાન જિન્દગીના કર્મસંસ્કારેનાં પરિણામ ભવિષ્ય જિન્દગીમાં પ્રગટ થાય છે. એમ શું નથી બનતું કે કેટલાક બદમાશ, લૂટારા અને ખૂની ઘોર અપરાધ કરીને એવા ગુપ્ત રહી જાય છે કે તેઓ ગુન્હાની સજાથી બચી જાય છે, જ્યારે બીજા નિરપરાધીએને ગુન્હા વગર ગુન્હાની ભયંકર સજા ભોગવવી પડે છે ? કેટલે અન્યાય ? કરણી તેવું ફળ કયાં? પણ એ બધી ગુંચવણ પુનર્જન્મ કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વજન્મના સિદ્ધાન્ત આગળ ઉકેલાઈ જાય છે. પૂર્વકાલમાં જેવાં કર્મો કરવામાં આવ્યાં હોય તેવાં ફળ મળ્યા વગર કેમ રહે ?
સરખી પરિસ્થિતિમાં પિષાયેલાઓમાં પણ એકની બુદ્ધિ અને સ્મરણશક્તિ તીવ્ર હોય છે, જ્યારે બીજાની મન્દ હોય છે. અએવ સાધન અને ઉદ્યમ સમાન છતાં એકને વિદ્યા કે કળા જલ્દી ચડે છે, જ્યારે બીજે એમાં પાછળ રહે છે. એનું શું કારણ હશે? પૂર્વજન્મના અનુસન્ધાન વગર “એનો ખુલાસો કેમ થઈ શકે ? સરખા અભ્યાસવાળા અને સરખી પરિસ્થિતિમાં ઉછરેલાઓમાં એકને કુદરતી વસ્તૃત્વ, કવિત્વ કે સંગીત જેવી શક્તિઓ વરે છે, ત્યારે બીજો જન્મભર તે શક્તિથી વિરહિત રહી જાય છે, અથવા પેલાના વિકાસની સરખામણીમાં ઘણે મન્દ રહી જાય છે. આનું કારણ પૂર્વજન્મના અભ્યાસસંસ્કાર જ તે? છ-સાત વર્ષના બાળક પોતાની સંગીતકળાથી જનતાને મુગ્ધ કરી શકે એ પૂર્વજન્મની સંસ્કારશક્તિના રફુરણ વગર કેમ ઘટે ? આવાં અનેક ઉદાહરણો પર વિચાર કરી શકાય. જન્મતાંની સાથે જ અશિક્ષિત બાળક સ્તનપાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે એ ઉપરથી પણ પૂર્વભવીય ચેતન્યની અનુવૃત્તિનું અનુમાન કરી શકાય છે.
પૂર્વજન્મ હોય તો તે યાદ કેમ ન આવે ? એમ પ્રશ્ન થાય. પણ વર્તમાન જિન્દગીમાં જ બની ગયેલી બાબતે બધી યાદ આવે છે? ના. ઘણું, વિસ્મૃતિમાં અવરાઈ જાય છે, અવરાયેલી રહે છે, તે પૂર્વજન્મની કયાં વાત કરવી ? જન્મક્રાન્તિ, શરીરક્રાન્તિ, ઈન્દ્રિયકાન્તિ–આમ આખી જિન્દગીને ધરમૂળમાં જ આખો પલટ થાય, ત્યાં પછી પૂર્વજન્મની યાદ કેવી ? છતાં કોઈ કોઈ મહાનુભાવને આજે પણ પૂર્વજન્મનાં સ્મરણ થાય છે. એના દાખલા પણ બહાર આવતા રહે છે. એ બાબતની વિગત હિન્દની પ્રતિષ્ઠિત પત્રિકામાં પ્રકટ પણ થયેલી છે. જાતિસ્મરણની એ ઘટનાઓ માણસને પુનર્જન્મ વિષે વિચાર કરતો મૂકી દે તેમ છે.
માણસનાં કૃત્યેની જવાબદારી પુનર્જન્મથી જળવાય છે. સુજન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
મહાનુભાવને પણ કયારેક ઘેર આપત્તિ આવે છે અથવા વિના અપરાધે ઉગ્ર રાજદંડ ભેગવવો પડે છે, પરંતુ તે વખતે તેની માનસિક શાતિમાં પુનર્જન્મને સિદ્ધાન્ત બહુ ઉપકારક થાય છે. વર્તમાન જિન્દગીની સંસ્કૃતિઓનું અનુસન્ધાન આગળ ન હોય તો મનુષ્ય હતાશ થઈ જાય; આફતના વખતમાં તેની ચારે બાજુ અલ્પકાર ફરી વળે.
‘આપણું (મનુષ્ય) જીવનમાં “અકસ્માત.” ઘટનાઓ કંઈ ઓછી નથી બનતી. એ, અકસ્માત (દૃષ્ટ કે પ્રત્યક્ષ કારણનો સંબંધ ન હોવાથી અકસ્માત) ભલે કહેવાય, પણ નિર્મલ તે કેમ હોઈ શકે ? તેની પાછળ મૂળ તો હોવું જોઈએ, અકસ્માત પણ કસ્માત ? કોનાથી–શાથી ? એની શેધને વિચાર કરતાં અદષ્ટનું (કર્મનું) અસ્તિત્વ સમજમાં ઊતરી શકે છે. “પુણ્ય-પાપ” એ કર્મ છે, જેને “અદષ્ટ” પણ કહેવામાં આવે છે. આમ કર્મ, પુનર્જન્મ અને આત્મા એ ત્રણેની ઉપપત્તિને પ્રવાહ સાથે ચાલે છે.
સંસારમાં કોઈ માણસ એમ વિચાર કરે કે –આત્મા વગેરે કંઈ નથી. જેટલા દિવસે હું આ જિન્દગીમાં મેજશેખ મારું, એટલા જ દિવસો મારા છે. આ જિન્દગીની સમાપ્તિ પછી આ દેહ પાંચ ભૂતોમાં મળી જશે અને “હું” જેવો કંઈ વ્યવહાર નહિ રહે. હું જીવદયા કરું કે જીવહિંસા કરું, સાચું બેલું કે જૂઠું બેલું, સંયમિત રહું કે ઉશૃંખલ રહું, અથવા જેમ મનમાં આવે તેમ કરું તે તેમાં હરકત જેનું શું છે ? કારણ કે મારાં કરેલ કમેને મને દંડ કે પુરસ્કાર આપનાર કેાઈ છે જ નહિ. પરંતુ આ વિચાર કે ખ્યાલ એકદમ ભ્રમપૂર્ણ છે. આ જિન્દગીમાં કોઈ અનીતિ, અનાચાર, લૂંટફાટ, મારફાડ અને ખૂનામરકી કરી ધનવાન થાય અને મૌજથી ફરે, પણ એનાં એ દુષ્કૃત્યોની જવાબદારી એના પરથી ઊડી જતી નથી. સજ્જનેની દુઃખી હાલત અને દુર્જનની સુખી હાલત પાછળ ઐહિક પરિસ્થિતિ ઉપરાંત કોઈ અદષ્ટ કારણ ન હોય અને એ હાલતને હિસાબ અહીં ને અહીં પૂરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
થઈ જાય, એનુ અનુસન્માન આગળ ન ચાલે'તા આધ્યાત્મિક જગમાં એ એન્નું અન્ધેર નહિ ગણાય,
કવાદ એક એવું વ્યવસ્થિત અને ન્યાય્ય વિશ્વશાસન છે કે પ્રાણીમાત્રના કાને યાગ્ય જવાબ આપે છે. માટે જ મનુષ્યસમાજને સારે બનાવવામાં કવાદના સિદ્ધાન્ત, જે પુનર્જન્મવાદના સ્રષ્ટા છે, અત્યન્ત ઉપયાગી છે. એનુ એક માત્ર તાત્પ ખુરાં કર્યાંથી ખસી સારાં કાર્ય કરવાંઢોને દૂર કરી સૌજન્યશાલી બનવું એ છે, જેના પરિણામે ઉત્તરાત્તર વિકાસ સાધી પૂર્ણતાએ પહેાંચી શકાય.
જન્માન્તરવાદના સિદ્ધાન્તથી પરેાપકારભાવના પુષ્ટ થાય છે અને કર્તવ્યપાલનમાં તત્પરતા આવે છે. પરાપકાર કે કર્તવ્યપાલનનાં લૌકિક ફળ પ્રત્યક્ષ છે, છતાં જિન્દગીનાં દુઃખાને અન્તન આવે તે એથી જન્માન્તરવાદી હતાશ થતે નથી. આગામી જન્મની શ્રદ્ધા તેને કવ્યમા પર સ્થિર રાખે છે. તે સમજે છે કે કવ્યપાલન કદિ નિષ્ણ ન જાય; વમાન જન્મમાં નહિ, તે આગામી જન્મમાં તેનાં ફળ મળશે. આમ પરલેાકના શ્રેષ્ઠ લાભની ભાવનાથી માણુસ સત્કર્મમાં પ્રવૃત્ત રહે છે. તેતે મૃત્યુના ભય પણ નથી રહેતા. કેમકે આત્માને નિત્ય યા અમર સમજનાર માણુસ મૃત્યુને દેહપલટા સિવાય ખીજું કશું જ સમજતા નથી. મૃત્યુને તે એક કાટ ઉતારી બીજો કાટ પહેર્યાં જેવું માને છે; સત્યશાલીને માટે તે પ્રગતિમાનું દ્વાર બને છે એમ તે સમજે છે. આમ મૃત્યુને ભય જિતાવાથી અને જીવન અનન્ત છે એમ સમજવાથી જીવનને ઉત્તરાત્તર વધુ વિકસિત કરવાની વિવેકસુલભ ભાવનાના ચેગે તેની કવ્યનિષ્ઠા અલવતી બને છે. આત્માની નિત્યતા સમજનાર એમ સમજે છે કે ખીજાનું જીરું કરવુ તે પોતાનું જીરું કરવું છે, અને સમજે છે કે વેરથી વેર વધે છે અને કરેલ કર્મોના સંસ્કાર અનેક જન્માન્તર સુધી પણ જીવ સાથે લાગ્યા રહી તેનાં ફળ કયારેક લાંબા વખત સુધી પશુ ચખાયા કરે છે. આ પ્રમાણે આત્મવાદના સિદ્ધાન્તને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજનાર માણસ બધા આત્માઓને પિતાના આત્મા સરખા સમજી બધાએ સાથે મળી અનુભવે છે અને તેની રાગ-દ્વેષની વાસના ઓછી થતી જાય છે. આ રીતે તેનો સમભાવ પિવાય છે અને તેનો વિશ્વપ્રેમ વિકસતો જાય છે. દેશ, જાતિ, વર્ગ કે સમ્પ્રદાયના ભેદે વચ્ચે પણ તેનું દષ્ટિયામ (સમદષ્ટિપણું) અબાધિત રહે છે. તે સમજે છે કે મર્યા પછી આગામી જન્મમાં હું ક્યાં, કઈ ભૂમિ પ, કયા વર્ગમાં, કઈ જાતિમાં, કયા સમ્પ્રદાયમાં, કયા વર્ષમાં અને કઈ સ્થિતિમાં પેદા થઇશ તેનું શું કહી શકાય ? માટે કેાઈ દેશ, જાતિ, વર્ણ કે સમ્પ્રદાયના તેમ જ ગરીબ કે ઊતરતી પંક્તિના ગણાતા માણસ સાથે અસભાવ રાખવો, મદ–અભિમાન કે દ્વેષ કરે વાજબી નથી. આમ, આમવાદના સિદ્ધાન્તથી નિષ્પન્ન થતા ઉચ્ચ દૃષ્ટિસંસ્કારના પરિણામે આત્મવાદી કે પરલોકવાદી સજજન કેાઈ પ્રાણી સાથે વિષમભાવ ન રાખતાં “પંકિત: સમનિઃ ”ના મહાન વાક્યર્થને પોતાના જીવનનું ધ્યેય બનાવે છે અને એમ કરી લોકકલ્યાણના સાધન સાથે પિતાના આત્મહિતના સાધનને વણું નાંખવાના કાર્યમાં યત્નશીલ બને છે.
અનેક તાર્કિક મનુષ્યોને ઈશ્વર અને આત્માના સમ્બન્ધમાં સદેહ રહે છે, પણ જયારે તેમના ઉપર મોટી આફત આવે છે અથવા તેઓ ભયંકર વ્યાધિના શિકાર બને છે, ત્યારે તેમને તાર્કિક જેશ બધે નરમ પડી જાય છે. તે વખતે તેમનું તર્કોચનબળ સધળું વિખાઈ જાય છે, તેમનું તર્કવેદધ્ય તેમને પોતાને નીરસ લાગવા માંડે છે અને તેમનું મન ઈશ્વરને સંભારવામાં મશગૂલ બને છે. તેઓ ઈશ્વર તરફ ઝુકે છે, તેને સ્મરે છે અને તેની આગળ પિતાની દુર્બળતા, અસહાયતા અને પાપપરાયણતા વારંવાર પ્રકટ કરી પોતાની સંપૂર્ણ દીનતા જાહેર કરે છે, , અને રોતા હૃદયે ભક્તિપૂર્ણ ભાવથી તેનું શરણું માગે છે. માણસની માનસિક કરતા ગમે તેટલી હોય, પણ દુખના વખતમાં તેમાં જરૂર ફેર પડે છે, કઠોર વિપત્તિના વખતે તેનું ઉછાંછળાપણું બધું હવા થઈ જાય છે. તેમાં વળી દારુણ રેગોથી પ્રહાર કરતી મરણની નેબત! એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૧૯
તે ગંભીરમાં ગંભીર પરિસ્થિતિ, એ વખતે તો કટ્ટરમાં કટ્ટર નાસ્તિક પણ ગળગળા બની જાય છે, એની નાસ્તિકતા ગળી જાય છે, અને, દુઃખના પંજામાંથી છૂટવા માટે કેને વીનવે, કાનું શરણ લેવું એની શોધમાં એની આંખો ઘૂમવા લાગે છે.
આત્મા, પરમાત્મા અને પુણ્ય પાપરૂપ કર્મનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવામાં કેઈ હાનિ નથી, બલકે લાભ જ છે. એ નિર્વિવાદ વાત છે કે સમાજનું સ્વાશ્ય સદાચરણની ભૂમિ પર અવલંબિત છે, એટલે સામાજિક દૃષ્ટિએ પણ સદાચરણે જીવનની કેટલી આવશ્યકતા છે એ કટ્ટર નાસ્તિક પણ સમજી શકે છે અને પ્રામાણિકપણે સ્વીકારે પણ છે. ત્યારે સદાચરણને પુણ્ય અને દુરાચરણને પાપ સમજી લેવામાં કોઈને પણ વાધે હોઈ શકે તેમ નથી. અનાત્મવાદીને પણ નહિ. અને એ પ્રકારે પણ પુણ્ય–પાપની સમજુતી જીવનના ક્ષેત્રમાં પૂરતી સમજુતી થઈ પડે છે, અને એથી જીવનને હેતુ બરાબર સધાઈ રહે છે. કેમકે એ સમજુતી અનુસાર પણ માણસ સદાચરણશાલી બને અને સમાજમાં સદાચરણનું ઉચ્ચ વાતાવરણ ફેલાય એ કેટલી સારી વાત છે. અને પુનર્જન્મમાં ન માનનાર અથવા સન્દિગ્ધ માણસ પણ બેધડક કહી શકશે કે જે પુનર્જન્મ હશે તે સદાચરણને મરણોત્તર પુનર્જન્મ પણ સારો જ મળવાનો, પણ દુરાચરણનું તો મરણ પછી આવી જ બનવાનું !
હા, એ ખ્યાલમાં રાખવા યોગ્ય છે કે આત્મા અને પુનર્જન્મ વિષેનું આસ્તિય સદાચરણનિક રહેવામાં વિશેષ સહાયક થઈ શકે છે.
આમા, કર્મ (પુણ્ય–પા૫), પુનર્જન્મ, મેક્ષ અને ઈશ્વર એ પંચક એવું છે કે એકને માનતાં બાકીનાં બીજાં બધાંય એની સાથે આવી જાય છે; અર્થાત એકને સ્વીકારતાં પાંચે સ્વીકારાઈ જાય છે અને એકને સ્વીકૃત ન કરતાં પાંચે અસ્વીકૃત થઈ જાય છે. આત્માને સ્વીકાર થયો કે પુનર્જન્મને સ્વીકાર થઈ જ ગયો. અએવ પુણ્ય–પાપ પણ સાથે જ આવી ગયાં. આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધિ એ જ મેક્ષ, એટલે મોક્ષને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સ્વીકાર પણ આત્માની સાથે જ આવી જાય; તત્ત્વ, અર્થાત્ પરમ શુદ્ધ મુક્ત આત્મા એ જ ઇશ્વર, એટલે ઇશ્વરવાદ પણુ આત્મવાદમાં જ આવી જાય છે.
ઇશ્વરસિદ્ધિ માટે લાંબા પારાયણની જરૂર નથી. થેાડામાં જ સમજી શકાય તેમ છે કે જેમ જગમાં મિલન દર્પણની હયાતી છે, તેમ શુદ્ધ દૃ ણુની પણ હયાતી છે, અથવા કહે કે મિલન સુવર્ણની હયાતી છે, તેમ શુદ્ધ સુવર્ણની પણ હૈયાતી છે, આ પ્રમાણે, અશુદ્ધ આત્માની હયાતી છે, તેા શુદ્ધ ( પૂર્ણ શુદ્ધ) આત્માની વિદ્યમાનતા પણ ન્યાયટિત છે. માંલન દણુ ઉપરથી શુદ્ધ દણુનું અસ્તિત્વ પણ ખ્યાલમાં આવે છે, અથવા કહા કે સગી નજરે જોઈ શકાય છે, તેમ અશુદ્ધ આત્મા પરથી શુદ્ધ ( પૂર્ણાંશુદ્ધ ) આત્માનું અસ્તિત્વ પણ ખ્યાલમાં આવી શકે છે. અશુદ્ધ વસ્તુ શુદ્ધ બની શકે છે, તેમ અશુદ્ધ આત્મા પણ શુદ્ધ બતી શકે છે. જીવાની અંશતઃ શુદ્ધિ જોવાય છે, તા પૂર્ણશુદ્ધિ પણ સંભવિત છે; અને જ્યાં એ સધાઈ છે તે જ ઇશ્વર છે.
અને મેક્ષ એ જ ઇશ્વરપરમાત્મા અને એ જ
.
.
:
આત્મા જેમ જેમ પેાતાના વિકાસસાધનનેા અભ્યાસ કરે છે, તેમ તેમ તે વધુ ઉન્નત થતા જાય છે. આત્મા જ્યારે મૂઢ દશામાં હાય છે ત્યારે ‘અહિરાત્મા’ કહેવાય છે. એ પછી ભદ્રભાવને પ્રાપ્ત થતાં ‘ભદ્રાત્મા’, સમ્યગ્દષ્ટિને પ્રાપ્ત થતાં અન્તરાત્મા ’, સન્માર્ગ પર પ્રતિ કરતાં સદાત્મા ’, આત્મવિકાસની મહાન ભૂમિકા પર આવતાં · મહાત્મા ’, ચેાગના ઉચ્ચ શિખર પર પહોંચતાં · યાગાત્મા ’ અને પરમ શુદ્ધિ(પૂર્ણતા) તે પ્રાપ્ત થતાં પરમાત્મા, બને છે. આમ અભ્યાસને ઉત્કર્ષ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે છે ત્યારે આત્મા પરમાત્મા બને છે. આમ પરમાત્મા બનવું એ જ ઇશ્વરત કે ઇશ્વરપનું પ્રાકટ્ય છે, જે કાઈ આત્મા પવિત્ર. સાધનમાગે. ચાલે, પેાતાની સાધનાને વિકસાવતા આગળ વધે અને અન્તતઃ સાધનાના ચરમ શિખરરૂપ પૂ વીતરાગતાએ પહોંચે તે પરમાત્મસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
*
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
આધ્યાત્મિક વિષય વૈરાગ્યપ્રધાન વિષય છે. રાગ, દ્વેષ, મેહ એ દેાષા જ સંસારનાં સર્વ દુ:ખાની જડ હાઈ આધ્યાત્મિક સાહિત્યનાં સર્જન કે સ્વાધ્યાય એ દેષાના વિદારણ માટે જ થાય છે. એ રીતે તેને મુખ્ય વિષય આત્મશાન્તિને પાઠ ભણાવવાને હેાય છે. ખરેખર જ રાગ, દ્વેષ, માહની ભીષણતાના વાસ્તવિક ખ્યાલ આપ્યા વગર આત્મ શાન્તિ પાઠ ક્રમ ભણાય ? ભાગલાંપાયની ભયંકરતા, કામની કુટિલતા, વિષયાની નશ્વરતા, શરીરની નશ્વરતા, ઇન્દ્રિયાની માદકતા અને ચિત્તની ચપલતા પર તાદશ ચિતાર ખડે કરી વાચકના હૃદ્ય પર નિહ દશાની ભાવના પેદા કરવી એ જ આધ્યાત્મિક વાડ્મયનું મુખ્ય કાર્ય છે. તટસ્થપણે વિચાર કરીએ તેા જગતના ભૌતિક પદાર્થાને નાશવાન્ બતાવવામાં અધ્યાત્મશાસ્ત્ર કઈ ગેરવાજબી કરે છે?. આપણે પેાતાની સગી આંખે વિષયાની વિષમતા નથી જોતા ? પછી ભાગલ'પટતાને ભાંડવામાં અધ્યાત્મશાસ્ત્ર શું ખાટુ કરે છે ? ક્ષણભંગુર અને સન્તાપપર્યવસાયી ભાગામાં લપટાઈ જઇ પેાતાના જીવનની દુતિ કરવી અને આત્મશાન્તિના શાશ્વત લાભને ગુમાવવે એને કાઈ પણ સુજ્ઞ ડહાપણ કહેશે ખરા? તેમાં પણુ મનુષ્યવન જેવી ઉચ્ચ સામગ્રી મળવા છતાં માણસ આત્મવિકાસનું લક્ષ્ય ભૂલી જઈ જડવાદની પૂજામાં ઢળી પડે એ કેટલી દુઃખની વાત! વનના સર્વોત્તમ આદર્શ પર પ્રકાશ નાખતુ આ સદ્વાય બસ છે કે
66
‘ પ્રાપળાત્ સર્વેમામાં 'પરિયાનો વિશિષ્ટત્તે ” ( મનુ )
અર્થાત્ સર્વ કામેાની પ્રાપ્તિ કરતાં તેને ત્યાગ ચડી જાય છે. કારણ કે ભાગામાં આત્માનું મૂર્છત છે, જ્યારે એનાથી ઉપર ઊઠવામાં આત્માને વિકાસ છે. ત્યાગ ( દુર્ભાવનાને, દુર્વાસનાના, કુટેવના, દુરાચરણના ત્યાગ)
એ આધ્યાત્મિક ચિકિત્સા છે. એનાથી આત્મામાં અનાદિ કાળથી ધર કરી બેઠેલા દારુણુ. મેહરાગેાની ચિકિત્સા થાય છે; જેમ જેમ એ ચિકિત્સા આગળ વધે છે, તેમ તેમ આત્માનું આરેાગ ખીલતુ, જાય છે, અને પરિપૂર્ણ ત્યાગથી પરિપૂર્ણ આરેાગ્ય ( સ્વાસ્થ્ય) પ્રાપ્ત થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મનો ઉપદેશ વાણીમાં કરવો જેટલો સહેલું છે તેટલો આચરવો સહેલું નથી. કેટલાક એવા ઉપદેશકુશલ હોય છે કે પિતાની ઉપદેશકળાથી શ્રોતાઓને વૈરાગ્યની રસધારમાં તરબોળ કરી શકે છે, પણ પોતાની આત્મશુષ્કતાને દૂર કરવાનું કામ તેમને બહુ અઘરું થઈ પડે છે. કહેવું સરળ છે, પણ કરવું કઠણ છે. સંન્યાસ (સંન્યાસને અર્થ અકર્મયતા નહિ, પણ સ્વાત્માના શુદ્ધીકરણમાં વધુ ને વધુ આગળ વધવા સાથે લેકકલ્યાણની વ્યાપક પ્રવૃત્તિ) એ આધ્યાત્મિક જીવનની બહુ ઉચ્ચ કક્ષા છે. પણ તે મેટામાં મોટે પુરુષાર્થસાધ્ય માર્ગ છે. એ મહાન માર્ગ પર ચાલવું એ મહાન વીર્યવાનનું કામ છે. બધાની સરખી યોગ્યતા નથી હોતી. અએવ અધિકાર વગર લાંબું પગલું ભરનાર નીચે પડે એ સ્વાભાવિક છે. ઊંચી કક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે પિતાની યોગ્યતાનું અવલોકન કરવું અને પોતાનું યોગ્ય પરીક્ષણ કરવું જરૂરનું છે. વૈરાગ્યપ્રિય મુમુક્ષુ મનુષ્યનું મન આધ્યાત્મિક કથા તથા ભાવનામાં સારું લાગે છે, અને એમાં એ સારે રસ લે છે, છતાં સંસારનો માયામોહ તેનાથી છૂટી શકતો નથી. આ જાતનાં ઉદાહરણો આપણી નજર સામે ખડો છે. દીર્ઘકાલિક મોહરસનો નિબિડ લેપ સમજુ માણસને પણ સાધના કરવા દેતો નથી, સાધનાની ભૂમિ તરફ પગલાં માંડતાં એને વિધભૂત બને છે, એને સાધના કરતાં સ્મલિત કરે છે અને સાધનામાં આગળ ગયેલાને પણ પાડે–પછાડે છે. મા તે એ “લેપ” નિવાર્ય બનો એ કઠિનમાં કઠિન કામ છે. છતાં વ્યવહારભૂમિ પર વિચરનાર સંસારવાસી વર્ગ પણ પોતાના ગૃહસ્થાશ્રમના સુયોગ્ય પાલન સાથે આધ્યાત્મિક ભાવના ખીલવી શકે છે અને આધ્યાત્મિક જીવન જીવી શકે છે એમાં મુદ્દલ શક નથી. તેઓએ જીવનને સાચો માર્ગ ધ્યાનમાં લઇ, સંસારમાં રહેવા છતાં સંસારવ્યવહારમાં એવા લિપ્ત ન થવું જોઈએ કે મનુષ્યજીવન પામ્યાનો સાર ન નીકળે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને પણ તેઓ આત્મવિવેક દાખવી શકે છે અને આધ્યાત્મિક સાધના કરી શકે છે. જેમ જેમ એ સાધના ખીલે છે, તેમ તેમ મહાસક્તિ મન્દ પડતી જાય છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
અને તેમ તેમ અધ્યાત્મયેાગ વધુ ખીલતેઃ જાય છે. આ પ્રમાણે ભાવનાવિભૂષિત, દષ્ટિસમ્પન્ન, દૃઢનિશ્ચયી આત્મા ગૃહવાસમાં પણ મહાવરણુ સામે પેાતાનું આત્મબળ ફેારવતા પેાતાની આધ્યાત્મિક પ્રગતિ સાધે છે અને જનસમૂહને ઉત્પ્રેષક તથા પ્રેરક ઉદાહરણરૂપ બને છે.
5
Disagreement is refreshing when two men lovingly desire to compare their views to find out truth. Controversy is wretched when it is only an attempt to prove another wrong."
tr
--F. W. Roberston.
—મતભેદ અથવા વાદચર્ચા ત્યારે સુન્દર લાગે છે, જ્યારે સત્યની શેાધ માટે એ માણસા પરસ્પર પ્રેમથી પેાતાના વિચારોની તુલનાત્મક આલેાચના કરવા ચાહે છે; પરન્તુ મતભિન્નતા યા ચર્ચા જ્યારે ખીજાતે જૂના સિદ્ધ કરવાના પ્રયત્નરૂપ હેાય છે ત્યારે તે દીન—હીન કંગાલ બને છે.
"Slumber not in the tents of your fathers. The world is advancing. Advance with it.
79
=Mazzini.
-તારા પૂર્વજોના ડેરામાં ઊઁષ્યા ન કર. જગત્ આગળ વધી રહ્યું છે. એની સાથે તું પણુ આગળ વધ.
Be good towards all beings and you are sure of liberation.~N.
—અધા સાથે ભલે થા અને એથી તારા મેાક્ષ નિશ્ચિત છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ESOTEKKESKSSEXSEE HISHEKXSEXXXX છે ન્યા. ન્યા. મુનિ મહારાજશ્રી ન્યાયવિજયજીન जैनदर्शन પુસ્તકના સંબંધમાં સુવિચારક વિદ્વાન અને મહાપણા સ્વામીજી પ્રેમાનન્દજી મહારાજ લખે છે કે " मुनिश्री न्यायविजयजी का जैनदर्शन (हिन्द पढा / वह तो अत्यन्त मानवता के रंग में रंगा हुआ उसे जैनदर्शन कहना पुस्तक का अपमान करना है। दृष्टि में उसे " भारतीय संस्कृति दिग्दर्शन" कहना चाहिए। पुस्तकप्राप्तिस्थानश्री हेमचन्द्राचार्य जैन सभ' ठि. पीपळानो शेर, (उ. गुजरात ) पाटण मूल्य चार रूपया। HESXXXSXESI XE આ “કલ્યાણસાધનવિચાર” ચેપડીના મુદ્રણમાં આર્થિક સહાયક માંડલ(વિરમગામ)નિવાસી શાહ મનસુખભાઈ ખુશ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com