Jain_Satyaprakash 1952 08

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 9

અંક : ૧૦-૧૧ ] રાજગૃહમાં પ્રાચીન જૈન સામગ્રી [ ૧૭૯ તે એક મોટી બાધા ઉપસ્થિત થાય છે, અર્થાત “પિપલ ગુહા' ઉષ્ણસ્ત્રોત જે મેટી સંખ્યામાં વૈમાર પહાડીથી થોડે દૂર ઉત્તર-પૂર્વમાં સ્થિત છે, ૧૫ તે બરાબર પશ્ચિમમાં નથી થઈ શકતા. ૦ ર૦ બ૦ આર. ચંદ જેવા અત્યંત સતર્ક લેખકે પણ ત્યાં, જ્યાં તેમણે વિપુલ પહાડી પરે (જ્યાં જયાં જૈન મુનિ ઘેર તપ કરતા જોવાતા હતા) સ્તૂપનું સ્થાન માન્યું છે, એ નિર્ણય કરવામાં ભૂલ કરી છે. આ સ્તૂપ વૈભાર પહાડી પર હતો. જ્યાં દેવદત્તની ગુફાની સાથે સાથે વિપુલ બતાવવામાં આવ્યો. આથી સાતમી શતાબ્દી સુધી અધિકથી અધિક વૈભાર પહાડી ઉપર જેને પવિત્ર સ્તૂપ હતો, જે સંભવતઃ એ જ સૂચિત કરતે હતો, જ્યાં પર ‘ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુચરિત’ માં મહાવીરના વાસને ઉલ્લેખ કર્યો છે. ૧૭
વૈભાર પહાડી પર જેનધર્મની પૂજાના સ્થાનનું અસ્તિત્વ ઓછામાં ઓછું ગુપ્તકાળમાં પ્રત્યક્ષરૂપે કાળાભૂરા પથ્થર પર બેઠેલી બાવીસમા તીર્થંકર શ્રીનેમનાથની મૂર્તિથી સિદ્ધ થઈ જાય છે. મગધમાં પ્રાપ્ત સર્વાધિક પ્રાચીન જૈન મૂર્તિઓમની આ એક છે. બૌદ્ધ ભિક્ષુએની પ્રથમ મહાસભાથી અમરત્વ પ્રાપ્ત એ પહાડી ઉપર જૈન પવિત્ર સ્થાનોનું બીજું પ્રમાણુ ઉપયુક્ત ભગ્ન મંદિરની પાસે ત્રણ બીજી જૈન મૂર્તિઓવાળો ઇંટનો ઘેરાવે છે. આ ઘેરાવાની દીવાલો પર ગોખલાઓમાં જૈન મૂર્તિઓ હતી. વસ્તુતઃ માગધ શિલ્પકળામાં, મૂળરૂપે દીવાલની સપાટી પર ગોખલાઓમાં મૂર્તિઓના સમૂહનું પ્રદર્શન કરી મૂર્તિઓની ગેલેરી (કળાભવન) સ્થાપન કરવાની સુંદર રીત હતી. એ રીતિ મનિયાર મક, સોનભંડાર ગુફા અને નાલંદાના મંદિર સંખ્યા : ૩ (No, Ill) માં જોવાલાયક છે.
સેનભંડારની પહેલાંની ખોદાઈમાં જેને દ્વારા અને પાછળથી કરવામાં આવેલા ઉપયોગનું સ્વયં એક ઉદાહરણ છે. એમાં સંદેહ નથી કે, તેના વર્તમાન શિલાલેખની લિપિ ગુપ્તકાલીન અથવા ઉત્તર ભારતની નાગરી લિપિ છે; પરંતુ તેની કારીગરી, ખાસ કરીને ચમકદાર પોલીસ, મૌર્યયુગની યાદ અપાવે છે, જ્યારે અર્ધ વૃત્તાકાર ઢાલ લેમ ઋષિનું સ્મારક ગયા જિલ્લાના બરાબરમાં સ્થિત છે. એ ઘણું સંભવિત છે કે ઘેષણાવાળા અશોક સ્તંભ, મોર્યકાલીન બમિકા અને સારનાથમાં રહેલ modelithic staircase અર્થાત એક જ પથ્થરથી બનેલી નિસરણીની માફક (સર્વાસ્તિવાદીઓના સિદ્ધાન્તથી મુક્ત) આ ગુફા ઉત્તર મૌર્યકાળમાં જેનેને માટે ખોદવામાં આવી હતી અને પાછળથી તેના ઉપર શિલાલેખ લખવામાં આવ્યો. રાજગૃહની સપાટી પરના પ્રાચીન ઢાંચાઓ અને તેની અંદરના ટીલાઓના વર્ણનમાં સંતુલન કરવા માટે સંશોધન કરવાનું આવશ્યક બન્યું છે સ્વર્ગીય રા. બ. વ્યારામ સહાનીએ તથા - કથિત મૌર્યયુગની ઈંટની બખોલમાંથી જે એક મધ્યકાલીન જે મૂર્તિ પ્રાપ્ત કરી છે, તે અમને પૂર્ણ સતર્ક કરી શકી નથી.
| [ જૈન ભારતી વર્ષ: ૧૨, અંક ૨ માંથી સાભાર અનુવાદિત ]
૧૫. “રાજગિર એન્ડ ઈફ નેબરહુડ” પૃ. ૨૫-૨૬
૧૬, એ. આર. એ. એસ. આઈ. ૧૯૨૫-૨૬ પૃ. ૧૨૩. મને રખાલદાસ બેનરજી, ડો. કાશીપ્રસાદ જાયસવાલ અને ડો. દેવદત્ત રામકૃષ્ણ ભાંડારકરને કામ કરતાં જોવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું હતું જેમાં શ્રી. ચંદે અને ડો. ભાંડારક અધિક પરિશ્રમી હતાં.
૧૭, એ જ પુસ્તક, પર્વ : ૧૦, શ્લોક ૧૦, પૃ. ૧૪૫,