Jain_Satyaprakash 1952 08

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 14

૧૮૪] શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૭ –-ઉપર્યુક્ત બધી ક્રિયાઓ જ્યણ–યતનાપૂર્વક કરવામાં આવે તે પાપકર્મ બંધાતું નથી.
યતના કરવા છતાંયે અપરાધે તે થાય જ છે, એ અપરાધોની વાસ્તવિક શુદ્ધિ પ્રતિક્રમણ દ્વારા જ થઈ શકે. એ જ કારણે પ્રતિક્રમણને આવશ્યક ક્રિયામાં ગણાવ્યું છે. વસ્તુતઃ પ્રતિક્રમણ આવશ્યક નહિ પણ અત્યાવશ્યક કાર્ય છે એમ આપણે માનવું પડશે.
જગતની શાંતિ માટે અને કેટલાયે અનર્થી રોકવા માટે પ્રતિક્રમણની જરૂર છે. પ્રતિક્રમણથી દૂષની વાસના દૂર થઈ જાય છે. ઠેષ જેટલે દુઃખદાયક છે એટલું શારીરિક કે બાહ્ય કષ્ટ નથી. વિવેદમાં આપણે કોઈને મારીએ કે ગાળો ભાંડીએ પણ તેનું દુઃખ થતું નથી. પરંતુ ક્રોધથી સહેજ અપમાન કરવું એ જ દુ:ખનું કારણ બને છે, આ સામાન્ય ઉદાહરણ જીવનના પ્રત્યેક કાર્યોમાં મૂર્તિમંત થતું દેખાય છે. વ્યવહારમાં જે અનેક પ્રકારની શત્રુતા થઈ જાય છે, તે અપરાધ એક માત્ર સાચા દિલથી સ્વીકારી લેતાં દૂર થઈ જાય છે. માનવહૃદય સ્નેહ ભૂખ્યું છે અને તે સ્નેહ સાચા દિલથી કરેલા પ્રતિક્રમણમાંથી પ્રગટ થ ય છે.
સાચું પ્રતિક્રમણ કરવા માટે એ આવશ્યક છે કે, જ્યાં અપરાધ થયો હોય ત્યાં જ તેની માફી માગીને શુદ્ધિ કરવી જોઈએ. પરંતુ જે કષાયોથી અપરાધ થાય છે એ કષાયોની પણ સ્થિતિ (કાળ) હોય છે. એ વીતી જાય ત્યાર પછી સાયંકાળે આપણે દૈનિક કાર્યોનું સ્મરણ કરવાની નિરાંત મળે છે, અને તેથી એ અપરાધની ક્ષમા માગવા માટે સાંજે અને સવારે પ્રતિક્રમણ કરવામાં આવે છે.
પ્રતિક્રમણમાં આપણે “મિચ્છામિ સુન્નક'--“મારું પાપ મિથ્યા થાઓ' એમ કહીને સર્વ અપરાધોની ક્ષમા માગીએ છીએ પરંતુ કેટલીક વખત આ ક્ષમા માગવાનું કાર્ય એક માત્ર રૂઢિ જેવું બની જાય છે. જેના આપણે અપરાધી હાઈએ તેમના વિષયમાં તો આપણે કંઈ જ ધ્યાન ન આપીએ અને દુનિયાભરના છ પાસે “વામિ સંવત્રી' દ્વારા માફી માગવાને ડોળ કરીએ તે પ્રતિક્રમણ જીવનશુદ્ધિને ઉપાય ન બની શકે. પિતાના વિશિષ્ટ પાપને માટે પ્રતિક્રમણ કરવાનો હેતુ જે બરાબર ન જળવાય તે ખરે જ, એ અજ્ઞાન ક્રિયા જેવું બની જાય.
ખરું જોતાં આપણું કારણે કોઈના પ્રત્યે અનુચિત વ્યવહાર થયે હેય તે તેને સ્વીકાર કરે અને શક્ય ન હોય તો આપણે પોતાની મેળે એને પશ્ચાત્તાપ કરવો એ જ પ્રતિક્રમણનું રહસ્ય છે. પશ્ચાત્તાપ વિશે કલાપીનું આ પદ્ય અપણને સાચું દર્શન કરાવે છે:
“હા પસ્તા વિપુલ ઝરણું, સ્વર્ગથી ઊતર્યું છે;
પાપી તેમાં ડુબકી દઈને, પુણ્યશાળી બને છે.” પ્રતિક્રમણુના આ મૂળ પાયા ઉપર જ અનેકાંત સિદ્ધાંતની ઈમારત ખડી છે. એકાંત સિદ્ધાંત આપણને જ્યારે દુરાગ્રહી બનાવી સમાજથી અને છેવટે વ્યક્તિથી અલગ કરે છે ત્યારે અનેકાંત સર્વધર્મના સિદ્ધતિને સમન્વય કરે છે. જૈનધર્મના વિશાળ અને ગંભીર ઉદરમાં એવા અનેક એકાંત સિદ્ધાંતોને સમાવેશ થયેલ છે. એથી જ પ્રત્યેક સિદ્ધાંત કે માનવ પ્રત્યે પ્રેમભાવ રાખવાનું અનેકાંત સિદ્ધાંત શીખવે છે.
એ સિદ્ધાંતના પ્રરૂપક તીર્થકરો અને આસન ઉપકારી ભગવાન મહાવીરના ઝંડા નીચે અનેકાંતની છત્રછાયામાં સાચા પ્રતિક્રમણ દ્વારા આપણે માનવ માત્ર જ નહિ પણ જીવ માત્ર પ્રત્યે સમભાવ રાખવાનું આ સાંવત્સરિક પર્વ સાચી રીતે ઉજવવાનું ન ભૂલીએ.