Jain_Satyaprakash 1952 08

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 13

જીવનશુદ્ધિનું મહાપર્વ
[ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ ]
લેખકઃ–પં. શ્રીયુત અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ એક લાંબો પંથ કાપવા માટે વચ્ચે વચ્ચે જેમ વિશ્રામ સ્થાને આવે તેમ ગત સંવત્સરીથી લઈને આપણે દિવાળી, બેસતું વર્ષ, જ્ઞાનપંચમી, કાર્તિકી ચોંમાસી, કાર્તિકી પૂર્ણિમા, મૌન એકાદશી, ફાગણ ચૌમાસી, અક્ષય તૃતીયા, મહાવીર જન્મદિન, અષાઢી ચમારડી વગેરે નાનાં મોટાં પ વીતાવી સંવત્સરી પર્વની નજીક આવી પહોંચ્યા છીએ. એ પર્વની વિશિષ્ટ ક્રિયા તે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ. આને ક્ષમાપનાનું મહાપર્વ પણ કહી શકીએ; જે દિવસે જેનું નામધારી જીવનશુદ્ધિ માટે એ ક્રિયા કરવી જરૂરી છે. આ જીવનશુદ્ધિમાંથી જ “મિત્તિ છે શ્વIT!” સર્વ પ્રત્યેને મૈત્રીભાવ પરિણમે છે. આ ભાવના, એ ક બીજા પ્રત્યે થયેલા અનુચિત વ્યવહારથી વિખુટા પડેલા માનવીઓ એક બીજાને ખભેખભો મેળવીને સમાજનું એક્ય બનાવી રાખે છે. આ રીતે કેવળ જૈન સમાજ પૂરતી જ વાત રામજીએ તોયે જેનેના નેહ-મેળાવડાનું આ પર્વ કરી શકાય.
આવાં પર્વોને ઈતિહાસ એ વર્ષો જૂના સંસ્કારની ભાવનાના મૂળ સુધી આપણને ખેંચી જાય છે અને એના ઉદ્દેશની સાર્થકતા વિચારવા પ્રેરે છે. જેના પ્રત્યેક પર્વના મૂળમાં ત્યાગની ભાવના રહેલી હોય છે અને ત્યાગમાંથી ફલિત થતો પ્રેમ માનસશાસ્ત્રની વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ પણ ઓછો પ્રતીતિકર નથી જ.
જેન નામધારીને જે ક્રિયા કરવી જરૂરી છે તેને જૈન શાસ્ત્રોમાં “આવશ્યક’ ક્રિયાના નામે ઓળખાવી છે. છ આવશ્યકોમાં પ્રતિક્રમણને અવશ્ય કરવા યોગ્ય ગણાવવામાં આવ્યું છે. બાકીનાં પાંચ આવશ્યક તે પ્રતિક્રમણનાં જ અંગભૂત છે. સામાયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ, વંદના, પ્રત્યાખ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગ તેની અંતર્ગત થાય છે.
જેઓ હમેશાં પ્રતિક્રમણ કરી શકતા નથી તેમણે પાક્ષિક (પખવાળેિ), પાક્ષિક પણ કરી શકતા નથી તેમણે ચતુર્માસિક (ચૌમાસી) અને જેઓ ચતુર્માસિક પણ કરી શકતા નથી તેમણે ઓછામાં ઓછું સાંવત્સરિક (વાર્ષિક) પ્રતિક્રમણ અવશ્ય કરવું જોઈએ. જૈનત્વની સાચી પ્રતીતિને આ મૂળ પાયે છે.
પ્રતિક્રમણ એટલે જાણતા અજાણતાં જે કંઈ દોષ થઈ ગયો હોય તેને મન, વચન અને કાયાથી પશ્ચાત્તાપ કરી અપરાધની શુદ્ધિ કરવી. એ તો દેખીતું જ છે કે કેઈપણ માનવી અપરાધ કર્યા વિના રહી શકતા નથી કેટલાક અપરાધે તો એટલા સૂમિ છે કે, જે આપણી જા માં પણ આવી શકતા નથી એ અપરાધેના ચિંતનમાં ઊંડા ઊતરીએ ત્યારે જ આપણને એ જિજ્ઞાસા થઈ આવે કે" कह चरे कहं चिठे, कहमासे कह सये। कहे अॅनेतो फासतो, पावं कम्म न बंधइ॥"
– હું કેવી રીતે ચાલું કેવી રીતે ઊભે રહું, કઈ રીતે બેસું, કઈ રીતે સૂઈ જાઉં, કઈ રીતે ખાઉં, ને કઈ રીતે સ્પર્શ કરું જેથી પાપ કર્મ ન બંધાય.
કેમકે એ દરેક ક્રિયામાં અપરાધ તો અવશ્ય છે જ. ત્યારે એનું સમાધાને પણ શાસ્ત્ર કારોએ આ રીતે કર્યું છે --
" जयं चरे जयं चिठे, जयमासे जयं सये। जयं भुजतो फासतो, पावं कम्म न बंधइ॥"