Jain_Satyaprakash 1945 01

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 6

૪૪.] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૦ ડીગ્રી મેળવનારા બંધુઓ માતા ગુર્જરીની આ વેરવીખેર થએલી શિલ્પસમૃદ્ધિની શોધ કરવા અને તેને જગત સમક્ષ રજુ કરવા ક્યારે તૈયાર થશે?
આબુ પર્વત અને ગુજરાતની પ્રાચીન રાજધાની ભિન્નમાલની વચ્ચે એટલા બધા સ્થાપત્યમણિઓ વેરાયેલા છે કે તેની જો માત્ર નોંધ પણ અત્રે લઉં તો આપના ઘણે સમય લેવો પડે તેમ છે. આ તો થઈ માત્ર પાષાણુશિલ્પની જ વાત.
કલાપ્રેમી કહેવાતા ગુજરાતી ભાઈઓની સામે મારે બીજો પ્રશ્ન છે, આપણું પશ્ચિમ ભારતનાં ધાતુપ્રતિમાશિલ્પોનો. દક્ષિણ ભારતનાં ધાતુશિલ્પોથી આપ જેટલા જાણકારે છો તેટલા જ આપ શું પશ્ચિમ ભારતનાં ધાતુશિલ્પથી અજ્ઞાત નથી? આપને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે પશ્ચિમ ભારતનાં જૈનમંદિરમાં બારમા સૈકા પહેલાંના સેંકડો ધાતુશિલ્પ સંગ્રહાએલાં છે, જે પૈકી સૌથી પ્રાચીન વિજાપુર તાલુકામાં આવેલા મહુડી ગામ નજીકના કોટયાર્કના મંદિરના મહંતની પાસે છે, જેનો સમય લગભગ બીજા અથવા ત્રીજા સૈકાને છે. તેના પછી પીંડવાડાના મહાવીર સ્વામીના દેરાસરમાં આવેલી સંવત ૭૪૪ની સાલની શિલ્પી શિવનાગે ઘડેલી ગુપ્તકાલીન બે ધાતુમૂર્તિઓનો વારો આવે છે. આ બંને મૂર્તિઓની પ્રતિકૃતિઓ મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયજીના સંગ્રહમાંથી અત્રે રજુ કરેલી છે. આ બે મૂર્તિઓ પછી ભિન્નમાલના જિનમંદિરમાં આવેલી ગુપ્તકાલીન બીજી છ પ્રતિમાઓ પણ લગભગ આઠમા સૈકાની છે. લગભગ આ જ સમયની બીજી બે ધાતુપ્રતિમાઓ અમદાવાદના દોસીવાડાની પોળમાં આવેલ શ્રી સીમંધરસ્વામીજીના દેરાસરમાં જમણી બાજુએ આવેલ શ્રીસુખસાગર પાર્શ્વનાથજીની બંને બાજુએ ઊભેલી છે. આ બે મૂતિએ પછીની સંવત વગરની લગભગ આઠમા સૈકાની એક અને બીજી સં. ૮૪૪ ના લેખવાળી ધાતુપ્રતિમાઓ મારા પિતાના સંગ્રહમાં છે, જેના પાછળના ભાગમાં સાંચી તૂપના કઠેરા જેવી આકૃતિ છે. આ આકૃતિઓ ક્યાંથી અને ક્યારથી આવી તે એક ગંભીર કેયડે છે. ત્યાર પછી સં. ૧૦૯૬ ની સાલની એક પાર્શ્વનાથજીની પ્રતિમા પણ મારા સંગ્રહમાં છે. અને અમદાવાદના ઝવેરીવાડના અજિતનાથજીના દેરાસરમાં માનુષી આકૃતિની સંવત ૧૧૧૦ ના ચૈત્ર સુદ ૧૩ ના લેખવાળી ઊભી અજિતનાથની મૂર્તિ તો અમદાવાદ શહેરનું ખાસ ગૌરવ છે. આ સિવાય લગભગ ૨૦૦ પ્રતિમાઓ કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિના સમય પહેલાંની પશ્ચિમ ભારતનાં જુદાં જુદાં શહેર અને ગામનાં જિનમંદિરમાં આવેલી છે. આ પ્રતિમાશિલ્પ ઉપર પણ સમય આવે એક ગ્રંથ તૈયાર કરવાની મારી ઇચ્છા છે.
આ પ્રમાણે પાષાણુ અને ધાતુશિલ્પની ટૂંકી સમીક્ષા કર્યા પછી ગુજરાતની જેનાશ્રિત 'ચિત્રલાના વિષય ઉપર આપણે જરા નજર નાખી જઈએ.
આ જેનાશ્રિત ચિત્રકલા આપણને મુખ્યત્વે તાડપત્ર, કપડું, લાકડું અને કાગળ ઉપર મલી આવે છે.
તાડપત્રનું સૌથી પ્રાચીનમાં પ્રાચીન ચિત્ર સં. ૧૧૫૭ માં ભૃગુકચ્છ (હાલનું ભરૂચ)માં ચિતરાએલી નિશીથચૂણિની પ્રત પર મળી આવેલ છે, જેનું એક પાનું આજના પ્રદર્શનમાં રજુ કરવામાં આવેલું છે. આ પ્રત પટણના સંઘવીના પાડાના ભંડારમાં આવેલી છે. પછી ખંભાતની દશવૈકાલિકની પ્રતના સં. ૧૨૦૦ ના ચિત્રના