Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 2

प्राचीन-मध्ययुगीन साहित्याचे वैशिष्ट्य आहे : फक्त जैनांचे नव्हे. ___ * याचे मुख्य कारण औपचारिक शिक्षणाचा अभाव हाच आहे. फक्त लिहिण्या-वाचण्यापुरते ज्ञान काही स्त्रियांना घरच्या घरीच देत असावेत. ____ * प्रारंभापासूनच जैनांच्या चतुर्विधसंघात, साधूंपेक्षा साध्वींची आणि श्रावकांपेक्षा श्राविकांची संख्या, नेहमीच लक्षणीयपणे अधिक आहे. परित्यक्ता आणि विधवा या स्त्रियांना जैनधर्माने, आपली द्वारे खुली ठेवल्याने, ही वस्तुस्थिती समर्थनीय मानावी लागते. कित्येक वेळा साध्वी-दीक्षेनंतर धार्मिक शिक्षणाचा आरंभ झालेला दिसतो. त्ही मुख्यतः मौखिकच असावा. शिवाय कुमार अवस्थेमध्ये धर्माच्या ओढीने दीक्षा घेण्याचे प्रमाण स्वाभाविकपणे, पुरुषांमध्ये स्त्रियांपेक्षा जास्त असावे. परिणामी शैक्षणिक गुणवत्तेच्या दृष्टीने साधुसंघ प्रबळ होता, असेच मानाकागते.
* श्रावक-श्राविकांबाबत म्हणावयाचे तर श्रावकवर्ग मुख्यत: वैश्यवर्ग होता. व्यावसायिक शिक्षणापेक्षा इतर वेगळे लेखन-वाचन अथवा उच्चशिक्षण श्रावकवर्गाला नसावे. चौदाव्या शतकातल्या ठक्कुर फेरु' या श्रावकाचा अपवाद सोडता जैन श्रावकवर्ग स्वतंत्रपणे लेखन करणारा नव्हता. त्यामुळे अर्थातच श्राविकावर्गही त्या काळात लेखनात अग्रेसर नव्हता. ___* नमूद करण्यायोग्य मुख्य कारण आहे जैन महाराष्ट्री' ही साहित्यभाषा ! ५ ते १२ या शतकांमध्ये जे श्वेतांबर आचार्य कार्यप्रवण झाले ते मुख्यत: राजस्थान, गुजराथ, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश - या भागातील होते. त्यांचा महाराष्ट्राशी आणि महाराष्ट्री भाषेशी दीर्घकाळ संपर्क होता. या काळादरम्यान महाराष्ट्री भाषा साहित्यभाष' म्हणून मान्य व रूढ झालेली होती. जैन आचार्यांनी अर्धमागधीने काहीशी प्रभावित असलेली जैन महाराष्ट्री प्रयत्नपूर्वकनर्माण केली. लेखनभाषा म्हणून स्वीकारली. अर्थातच महाराष्ट्राबाहेरच्या साध्वी व श्राविका त्यात तरबेज नव्हत्या. परिणाम कथालेखन प्रामुख्याने साधुवर्गाने केले.
* अर्धमागधी आणि जैन महाराष्ट्रीतील या विस्तृत कथांमधून स्त्रियांची सर्व रूपे साकार झाली आहेत. त्यातील सूक्ष्मता आणि तलस्पर्शितेचा मुद्दा आपण घेणारच आहोत. ही सर्व कथाबीजे, प्रसंग आणि स्त्री-पुरुष नात्यातले सर्व बारकावे जैन लेखकांनी कोठून आणले ? साधु-साध्वींना भिक्षा देणाऱ्या, प्रश्न विचारणाऱ्या, संवाद साधणाऱ्या अणि विशेष प्रसंगी त्यांच्याकडून समुपदेशनाच्या मार्फत मानसिक आधार प्राप्त करणाऱ्या श्राविकांकडून ! सारांश कय तर विहारकाळात आणि वसतिकाळात गृहस्थ-गृहिणींशी केलेले वार्तालाप, सूक्ष्म निरीक्षणांचे रंग भरून, विशिष्ट सानिमाषेत जैन साधुवर्गाने जनसामान्यांसमोर कथारूपाने प्रकट केले आणि ग्रंथबद्धही केले.
सबब, जैन प्राकृत कथा पुरुषलेखकांनी लिहिलेल्या आहेत या कारणास्तव स्त्रियांचे दुय्यमत्व मान्य करण्यापूर्वी, आपण त्यात प्रतिबिंबित झालेल्या समाजाच्या, विशेषत: स्त्रियांच्या, सर्वतलस्पर्शी चित्रणावर एक ओझरती नजर टाकू.
समाजाचे सर्वतलस्पर्शी चित्रण :
या शोधनिबंधात आधारभूत म्हणून अर्धमागधी आणि जैन महाराष्ट्री या प्राकृत भाषांमधील सुमारे दोनशेहून अधिक कथा निवडल्या आहेत. या सर्व कथा श्वेतांबर साधुवर्गातील आचार्यांनी लिहिल्या आहेत. त्यातील सुमारे २ टक्के कथा पारंपारिक आहेत. कथांच्या धाटणीवरून असे दिसते की त्या नुसत्या पुस्तकी नसून प्रवचनात सांगितल्या जात असाव्यात, आजही सांगितल्या जातात. (अर्थात् त्यातील वेचक). कथांमधील पात्रे जैन आणि अजैन आहेत. संख्या मोजली तर अजैन पात्रेच बहुधा दुप्पट असतील. धर्माच्या दृष्टीने ही पात्रे जैन, हिंदू (त्यातही भागवत इ. प्रदाय) आणि बौद्ध तीनही धर्मांची आहेत. वर्णव्यवस्थेनुसार ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र (कारू शूद्र) आणि अतिशूद्र अशा सर्व वर्णांची आहेत. 'मनुष्यजाति: एकैव' (आदिपुराण ३८.४५) असा जैन तत्त्वज्ञानाचा दृष्टिकोण आहे. 'समता सर्वभूतेष सर्वाचरणानां परमाचरणम्' असा नैतिक उपदेश जैन आचार्य सोमदेवसूरि ‘नीतिवाक्यामृत' ग्रंथातून देतात. (१.४पृ.९)
कथांमधील पात्रांची निवड करताना जैन लेखक या निकषांचे पालन करतात. जैन श्रावकवर्गामध्ये वैश्यवर्णाचे प्राबल्य असल्याने सुमारे एक-तृतीयांश कथांमध्ये मुख्य पात्रे श्रेष्ठी, वणिक्, सार्थवाह - अशी असतात. परंतु दुयम