Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 7

ती सर्व प्रकारे विकलांग असलेला भ्रूणास जन्म देते. तो भ्रूण श्वासोच्छ्वास मात्र घेत असतो. त्याला उकिरड्यनर फेकून देण्याच्या विचारात असलेल्या राणीला, तो राजा, परावृत्त करतो. त्याच्या देखभालीची आज्ञा देतो. (४.५५). याउलट, वेश्यांना काय करावयाची मुलेबाळे ?' असा प्रश्न विचारून, वेश्यामाता 'कुबेरदत्ता' वेश्येला गर्भपाताचा सल्ला देते. कुबेरदत्ता त्यांना जन्म देण्याचा दृढ निर्धार करते. त्यानुसार पुत्र-कन्या अशा जुळ्यांना जन्म देते.आईच्या दबावाला बळी पडते खरी परंतु योग्य व्यवस्था लावूनच त्यांचा त्याग करते. (५.५). ईसवी सनाच्या चौथ्या-पाचव्या शतकातल्या वसुदेवहिंडी' ग्रंथातले असे संदर्भ स्त्रीच्या मातृत्वाच्या हक्काविषयीची जागृतता दाखवतात.
_ विपाकसूत्रातील याआधीच्या कथेत गर्भपात-भ्रूणहत्याविषयक पुरुषी विचारांची प्रगल्भता अधोरेखित केली आहे. भ्रूणहत्येविषयीची संवेदनशीलता स्त्री आणि पुरुष दोघांनाही स्वभाव आणि परिस्थितीनुसार असते अगर नसते - असेच या कथांमधून सूचित होते.
(३) विधवा, परित्यक्ता आणि पुनर्विवाह :
- जैन परंपरेतील प्रथम तीर्थंकर ऋषभदेव यांची अनेक चरित्रे लिहिली गेली आहेत. त्यांच्या काळात म्हणजे परंपरेनुसार लाखो वर्षांपूर्वी युगलियांचा काळ होता. त्या काळात एक मुलगा व एक मुलगी अशी जुळीच जन्मालयेत. मोठे झाल्यावर तेच एकमेकांचे पति-पत्नी होत असत. ऋषभनाथांनी पहिला विवाह याच प्रकारे केला. परंतु त्यंच्या काळात, एका दुसऱ्या जोडप्यातला पती अपघाताने मरण पावला. म्हणजे आजच्या अर्थाने ती विधवा झाली. ऋषभनाथांनी तिच्याशी विधिवत् विवाह केला. म्हणजे आजच्या दृष्टीने तो विधवाविवाह किंवा पुनर्विवाह होय. मठात विधिपूर्वक विवाहाची परंपरा आणि त्याहीपुढे जाऊन विधवाविवाहाची प्रथा त्यांनीच चालू केली.
प्राकृत कथांमधून सामान्यत: असे दिसते की विधवा आणि परित्यक्ता या श्राविका किंवा साध्वी बनून धार्मिक जीवन व्यतीत करीत असत. तथापि काही वेचक कथांमध्ये वेगळे विचार प्रस्तुत केलेले दिसतात.
स्वत:च्या मनाविरुद्ध परस्पर विवाह केलेल्या आपल्या मुलीच्या नवऱ्याचे म्हणजे जावयाचे प्राण घेण्याचे विचार एक पिताजी करतात. आजच्या परिभाषेत हे 'ऑनर किलिंग'चे विचार आहेत. प्रत्यक्षात ते तसे करीत नाहीत पण वरील प्रसंगी उद्गारतात की, 'माझी मुलगी विधवा झाली तरी चालेल, मी तिचा पुनर्विवाह करून देईन.' (६.२२). बाराव्या शतकात लिहिलेल्या या कथेतील विचार खरोखरच पुनर्विचारणीय आहेत.
तेतली अमात्य आणि त्याची पत्नी पोट्टिला, हे एक वेगळेच जोडपे आहे. काही कारणाने त्यांच्यात तीव्र मतभेद होतात. संबंधविच्छेद होऊनही तेतली अमात्य तिची घरातच परंतु वेगळी व्यवस्था लावून देतो. एका अर्थाने ती परित्यक्तेचे जीवन जगत असूनही समस्येच्या प्रसंगी दोघेही एकमेकांचा सल्ला घेतात. (५.६६-६७). “परस्पर समजुतीने घटस्फोट घेतले तरी आम्ही अजूनही एकमेकांचे चांगले मित्र आहोत'' - या अत्याधुनिक विचारसरणाने हे मध्ययुगीन पडसाद आहेत, असे म्हणावयास काही हरकत दिसत नाही.
सुकुमारिका नावाच्या कन्येचे वडील, तिच्या पहिल्या अयशस्वी विवाहानंतर तिचा पुनर्विवाह करण्यास तयार होतात. (४.७७).
वरील तीनही प्रसंग प्रत्यक्षात घडलेले असोत अथवा नसोत, जैन कथालेखकांच्या उदार दृष्टीचे द्योतक मात्र ते खचितच आहेत.
(४) स्त्रियांच्या जीवनातील राजकीय संदर्भ :
जैन कथालेखकांच्या प्राकृत कथांमध्ये, आजूबाजूच्या राजकीय परिस्थितीच्या संदर्भात स्त्रियांचा केवळ प्रतिकात्मक नव्हे तर सकारात्मक सहभाग दृष्टोत्पत्तीस येतो. कथा कोणत्याही विषयावरील असो, प्रदेश-नगर-राजराणी-मंत्रिमंडळ-दरबारातल्या विविध श्रेणी यांचा तपशील हमखास दिसतो. कथानकाच्या संदर्भात काही वेळा तो अनावश्यक वाटला तरी कथालेखकांच्या राजकीय जाणिवांची कल्पना त्यावरून येते.