Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 8

एका अर्धमागधी कथेत, पद्मावती या कर्तृत्वसंपन्न, खंबीर राणीने अत्यंत महत्त्वपूर्ण निर्णय स्वतंत्रपणे घेऊन, कुशल अमात्याच्या मदतीने राजपुत्राचे योग्य संगोपन-शिक्षण कसे केले, त्याची विस्तृत हकिगत समजते. आपल्याच पुत्रांना भावी प्रतिस्पर्धी समजून त्यांच्यात व्यंग निर्माण करणाऱ्या निघृण राजाविरुद्ध पद्मावतीने केलेले हे यशस्वी बड स्त्रियांच्या अचूक निरीक्षणशक्तीवर प्रकाश टाकते. (४.६४-६६).
प्रश्नव्याकरण' नावाच्या ग्रंथात 'मैथूनमूलक' युद्धांची यादी दहा स्त्रियांच्या नावानिशी दिली आहे. सीता, द्रौपदी इत्यादि परिचित आणि काही अपरिचित नावेही त्यात आहेत. दोन राजांमधील युद्धे त्या स्त्रियांच्या निमित्ताने झाली असली तरी टीकाकाराने स्त्रियांना लक्ष्य करून अनुदार विचार प्रकट केलेले नाहीत. उलट पुरुषांमधील अत्यधिक मैथुनासक्तीच अधोरेखित केली आहे. (प्रश्नव्याकरण पृ.१६५).
जैन महाराष्ट्री प्राकृतातल्या एका कथेत, राजहंस नावाचा राजा आपल्या पत्नीला, 'देविनी'ला राजकीय सल्ला विचारतो. राणी म्हणते, 'महासेन राजाला तुम्ही पराभूत केले असले तरी तो पराक्रमी आणि सुस्वभावी आहे. त्यला बंदिवान न करता आदरपूर्वक निरोप द्या.' राणीची राजशिष्टाचारातील परिपक्वता यातून दिसते. विशेष म्हणजे या सल्ल्याचा आदर करून राजा त्याची यथायोग्य अंमलबजावणी करतो. (६.३१).
उत्तराध्ययनसूत्रावरील 'सुखबोधा' या प्राकृत टीकेत दोन वेगवेगळ्या प्रसंगी, दोन साध्वी, युद्धखोर राजांमध्ये सामोपचाराचे वातावरण तयार करून, कशा प्रकारे युद्धबंदीचा तह घडवून आणतात - याचे प्रत्ययकारी वर्णन येते. त्या दोन कथांपैकी एक कथा चंपानगरीचा राजा दधिवाहन आणि कलिंगचा राजा करकंडू - यांच्या संदर्भातीलआहे. या युद्धाला ऐतिहासिक संदर्भ देखील आहे, असे जाणकारांचे मत आहे. (५.७०-९१).
कुमारपालप्रतिबोधातील कथाभागानुसार राणी गर्भवती असताना राजा मरण पावतो. राणी कन्यारत्नाला जन्म देते, विषण्ण होते. मंत्री समजूत घालतात. 'पुत्र झाला'-असे घोषित करतात. विवाहापर्यंत ती कन्या पुरुषवेश धारण करून मंत्र्यांच्या मदतीने राज्यकारभार करते. (६.१९१).
जैन प्राकृत कथांमधील गणिकांचे चित्रण, कौटिलीय अर्थशास्त्रात वर्णित गणिकेच्या कार्यकलापाच्या संदर्भात खूप मिळतेजुळते आहे. विविध कथांमध्ये या गणिका राजदरबारात पदविभूषित आहेत. त्या रूपवती, कलानिपुण, बुद्धिमान, अठरा देशीभाषांमध्ये निपुण आणि राजकीय घडामोडींमध्ये सक्रिय दिसतात. हेरगिरी तर त्या करतातचपरंतु इतरही प्रत्यक्ष राजकीय कार्यांमधे महत्त्वाचा वाटा उचलतात. (६.३३ ; ६.१४६). गणिका आणि वेश्या वेगवेगळ्या आहेत. त्यांचा विचार वेगळ्या संदर्भात आणि अधिक समाजगामी आहे. तो नंतर करू.
राजदरबारातील महत्त्वपूर्ण पदांपैकी एक पद असे नगरश्रेष्ठीचे. नगरश्रेष्ठी हे प्राय: जैन श्रावक असल्याने जैन कथालेखकांनी त्यांची विशेष दखल घेतलेली दिसते. श्रेष्ठीपत्नी श्रीदेवी' राजाची गूढ समस्या सोडवू शकेल अस विश्वास श्रेष्ठी देतात. श्रीदेवी राजाला घरी येण्याची अट घालते. राजा ती मानतो. श्रीदेवी राजाला समस्येची उकल सांगते. स्त्रियांच्या सल्ल्याचे, बुद्धिमत्तेचे महत्त्व सांगणारी ही कथा अकराव्या शतकातील आहे. (६.७८). 'चंद्रकांत ही दुसरी श्रेष्ठीकन्या, राजाच्या गूढसमस्येचे उत्तर म्हणून समाजातल्या चार लोकांना स्वत: रथात बसवून, सारथ्यकरीत राजदरबारी जाते. दरबारात मानसन्मान प्राप्त करते. (२.१०७). एकूण २०० प्राकृत कथांचा शोध घेऊन ही ९-१० उदाहरणे प्रस्तुत केली आहेत. स्त्रियांची राजकीय प्रगल्भता दाखविण्यात जैन लेखक यशस्वी झाले आहेत, असे म्हणण्यास काहीच प्रत्यवाय दिसत नाही.
(५) स्त्रियांना अवगत असलेल्या कला-विद्या :
__वयाची आठ वर्षे पूर्ण झाल्यावर, गुरुगृही पाठवून औपचारिक शिक्षण घेतल्याचे उल्लेख ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्य या त्रिवर्णातील पुरुषवर्गासंबंधी आढळतात. स्त्रियांसबंधी आढळत नाहीत. उपनिषदात जशा गार्गी-मैत्रेयी इ. निवडक ब्रह्मवादिनी दिसतात, त्याप्रमाणे ऋषभदेवांच्या कन्या ब्राह्मी व सुन्दरी या अनुक्रमे लिपिविज्ञान आणि गणितात प्रवीण असल्याचे उल्लेख जैन चरित-पुराणात दिसून येतात. ऋषभांनी स्त्रियांसाठी ६४ कला सांगितल्या असे म्हटले जाते पंतु