________________
आणि चित्रकारितेचे कौशल्य पणाला लावणारी असते. (५.९४).
(८) स्त्री- देवता :
जैन तत्त्वज्ञानाची मूळ चौकट सृष्टिकर्त्या ईश्वराचे अस्तित्व नाकारते. परंतु त्यांचे एक स्वतंत्र दैवतशास्त्र मात्र आहे. चार गतींपैकी ‘देवगति' ही एक गती आहे. त्यात देवांबरोबर स्त्री- देवताही आहेत. सोळा स्वर्गांमधील सर्व देवतांचे वर्ग, त्यांची सुखे, उपपातच्यवन-आयुर्मर्यादा यांचेही वर्णन येते. याखेरीज हिंदू धर्माच्या प्रभावाने श्रुवेवता, विद्यादेवता, शासनदेवता, यक्ष-यक्षिणी, दिक्कुमारी, दिक्पाल इत्यादींचे चित्रण जैन ग्रंथात आणि जैन मंदिरे व शिलन दिसून येते. या शोधनिबंधाचा विषय असलेल्या दोनशे कथांमध्ये कोणकोणत्या स्त्री- देवता आहेत ते भाष्यसहित्माहू
या.
एका कथेत गुप्त खजिन्याची देवता स्त्री- देवता आहे. (५.१२०). सेचनक हत्तीच्या कथेत वनदेवता हत्तीला हितोपदेश देते. (३.१२३). नगरदेवता रुष्ट झाल्या आणि त्यांनी वादळ, अंधकार, धुळीचे लोट निर्माण केले -असा उल्लेख स्त्रीचे रौद्र रूप रेखाटतो. (३.१४४). निष्ठावंत श्राविकेच्या पतीला एडक्याचे डोळे बसवून देणारी देवत उपकारकर्तीच्या रूपात दिसते. (५.११२). विमानात गरुडावर आरूढ झालेली शंख-चक्र-गदा-पद्मधारी देवता ‘चक्रेश्वरी’ आहे. (६.१६८). हिंदू पुराणांमधील विष्णुदेवाचे ते स्त्रीरूप आहे. पशुबळीवर भाष्य करून जीवदयेच्याहत्त्व पटविणारी नगरदेवता जैनांच्या अहिंसातत्त्वाचे जणू स्त्रीरूप आहे. (६.१४). कुलदेवतेला नवस करून मुलगा-मुलगी झाल्यास दोघांचीही नावे देवतेवरून ठेवतात. (६.१५६; ६.७३). एका कथेत म्हटले आहे की माता मरण पावली. देवलोकात ‘व्यंतरी' झाली. मुलाच्या जलोदर व्याधीवर तिने उपाय सुचविला. (६.२८). येथे लेखकाने देवलोका स्त्रीचे वात्सल्य-मातृत्व अबाधित ठेवले आहे. धनसंपत्तीचा मालक 'कुबेर' हा पुरुष आहे. तरी आराधना लक्ष्मीदेवतेची केली जाते. भक्तांना तीच संपन्न - विपन्न करते. (१.८२).
या प्रत्येक वर्णनात, रूढ देवतांच्या अंशांपेक्षा, स्त्री-स्वभावाचे अंशच अधिक ठळकपणे प्रतिबिंबित होतात.
(९) स्त्रियांचे कामजीवन :
विरक्ती, संन्यास, दीक्षा, संयम - यांना अतिशय प्राधान्य देणाऱ्या जैनधर्मसंबंधित कथांमध्ये 'काम' या अंत:प्रेरणेला कितीसे महत्त्व दिलेले असणार, आणि त्यातही स्त्रियांच्या कामभावनेचा विचार केला गेला असेल की नाही, याची नक्कीच शंका उत्पन्न होते. शिवाय मुख्यतः साधुवर्गाने लिहिलेल्या या कथांत तशी अपेक्षाही रहात नहि. तथापि या बाबतीत वाचकांचा सुखद अपेक्षाभंग होतो. विरक्त, संयमी, एकनिष्ठ, ब्रह्मचारिणी, शीलवती अशा स्त्रियो चित्रण या प्राकृत कथांत आहेच परंतु स्त्रियांच्या कामभावनेचे जेवढे म्हणून आविष्कार दिसतात त्या सर्व तऱ्हा निरनिराळ्या संदर्भात अभिव्यक्त होतात.
महाराष्ट्री भाषेत रचलेली १ ल्या - २ ऱ्या शतकातली तरंगवती-कथा आज उपलब्ध नसली तरी तिचे संदर्भ जैन साहित्यात विपुलतेने आढळतात. अभ्यासकांच्या मते ती महाराष्ट्रीतील पहिली-वहिली रोमँटिक कथा (अर्था काव्यबद्ध) आहे. प्राकृत कथांचे नायक प्रायः श्रेष्ठी-वणिक् - सार्थवाह असल्याने त्यांच्या व्यावसायिक आयुष्यात त्यांना व्यापारानिमित्त, शिक्षणानिमित्त दीर्घकाळ परदेशी रहावे लागते. त्यांच्या विवाहित पत्नींचा तो कामभावनेच बहराचा काळ असतो. या प्रमुख कारणाने तिच्या वैयक्तिक, कौटुंबिक आणि पर्यायाने सामाजिक जीवनात अतृप्त कामभावनेमुळे निर्माण होणाऱ्या समस्या आणि उपाययोजना - या कळीच्या मुद्यापर्यंत जैन कथालेखक पोहोचले आहेत.
यासंबंधीच्या एका कथेत आपल्या बहकू पाहणाऱ्या सुनेला ताळ्यावर आणणाऱ्या सासू-सासऱ्यांची हकिगत समजते. (धर्मोपदेशमालाविवरण, पृ. १८१ - १८२). सागरदत्त श्रेष्ठीपुत्र स्त्रीद्वेष्टा कसा होतो हे सांगताना असे वर्णन्येते की, त्याची स्वत:ची आई, त्याला शिकवायला येणाऱ्या संन्यासी गुरूंसोबत दुराचरण करताना दिसते. त्या प्रसंगाने
