Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 1

जैन प्राकृत कथालेखकांचा स्त्रीविषयक दृष्टिकोण
(पुणे विद्यापीठातील तत्त्वज्ञान विभागातर्फे, 'स्त्रीविषयक भारतीय विचारांची स्त्रीवादी समीक्षा' या विषयावर आधारित चर्चासत्रात सादर केलेला शोधनिबंध, दि. २२ - २३ फेब्रुवारी २०१३)
पत्रव्यवहारासाठी पत्ता : डॉ. नलिनी जोशी
प्रोफेसर, सेठ एच्. एन्. जैन अध्यासन,
तत्त्वज्ञान विभाग, पुणे विद्यापीठ, पुणे - ४११००७
मोबाईल नंबर : ९४२१००१६१३ दिनांक : २३/०२/२०१३
प्रस्तावना :
कोणत्याही संस्कृतीचा अभ्यास करताना तिच्या मूल्यांकनाचे निकष म्हणून, तिच्यातील स्त्रीविषयक विचारांची उदारता आणि अनुदारता लक्षात घेण्याचा निकष अभ्यासक वारंवार उपयोगात आणतात. संस्कृत साहित्याच्या संदर्भात हा विचार करताना वेदपूर्वकालीन, वेदकालीन आणि उपनिषत्कालीन स्त्रीचे स्थान कसे गौरवास्पद होते आणि मध्ययुगात ते कसकसे दुय्यम होत गेले - याचे वर्णन भारतीय विद्येचे अभ्यासक नेहमी करतात. ‘विचारांचे हेच प्ररूप जैन ग्रंथातील स्त्रीचित्रणाला लागू पडते का ?' - या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्याचा प्रयास प्रस्तुत शोधनिबंधात केला आहे.
“तत्त्वज्ञानाच्या आणि भारतीय विद्येच्या अभ्यासकांनी जैनधर्मातील स्त्रीचे स्थान पाहताना जास्तीत जास्त भर नेहमीच मोक्षाच्या संदर्भातील चर्चेवर दिलेला दिसतो. श्वेतांबर परंपरा स्त्रियांना स्त्री जन्मातून मोक्षाचे अधिकारमानते. २४ तीर्थंकरांमध्ये, ‘एकोणिसाव्या मल्ली तीर्थंकर स्त्री आहेत', यावरून श्वेतांबरांची वैचारिक उदारता दिसते. याउलट दिगंबर संप्रदाय, ‘स्त्री जन्मातून स्त्रीला मोक्षाला जाता येत नाही', असे मानतो. मोक्षासाठी संपूर्ण अपरिगृहाची हणजे नग्नतेची अट आवश्यक मानतो. यावरून स्त्रियांच्या बाबतीत दिगंबर संप्रदाय सनातनी, अनुदार म्हणजेच स्त्रियांना दुय्यम स्थानावर ठेवणारा आहे. ' ही झाली मांडणीची रूढ पद्धत !
""
-
जैनधर्मातील स्त्रीचे स्थान एवढ्या एकाच निकषावर व्यक्त करणे, हा प्राकृतमध्ये कथालेखन करणाऱ्या जैन आचार्यांवर (कथालेखकांवर) अतिशय अन्याय करणारे आहे. केवळ एका तात्त्विक मुद्याच्या आधारे स्त्रीचे गौणत्वमुख्यत्व ठरविण्याऐवजी या शोधनिबंधात आपण इ. स. च्या चौथ्या शतकापासून इ. स. च्या बाराव्या शतकापर्यंतचा कालावधी ध्यानात घेणार आहोत. या काळातील कथात्मक साहित्य आरंभी 'अर्धमागधी' भाषेत आणि नंतर 'जैन महाराष्ट्री' या नावांच्या दोन प्राकृत भाषेत लिहिलेले दिसते. या साहित्यातील सुमारे दोनशे कथा एकूण सहाखंडांमध्ये मराठीत अनुवादित केलेल्या आहेत. शोधनिबंधातील निरीक्षणे त्यावर आधारित आहेत.
स्त्री लेखिका नसणे, ही दुय्यमता आहे का ?
एक वस्तुस्थिती आपल्याला मान्य केली पाहिजे की, या प्रदीर्घ कालावधीत रचलेल्या कथाग्रंथांचे किंवा सुट्या कथांचे लेखक हे केवळ पुरुषच आहेत. ते मुख्यतः श्वेतांबर साधूच आहेत. त्यांना 'आचार्य' किंवा 'सूरि' यानावांनी संबोधलेले आहे. यावरून प्रथमदर्शनी असा ग्रह होईल की, केवळ ही एक गोष्ट सुद्धा जैन परंपरेतील स्त्रीचे दुयमत्व स्पष्ट करावयास पुरेशी आहे. परंतु वस्तुस्थितीचे नीट आकलन होण्यासाठी स्त्री-लेखिका नसण्याची कारणे संमत
पाहू.
* काही वेदसूक्ते व काही उपनिषदातील तुरळक उल्लेख वगळता, स्त्री-लेखिका नसणे हे एकंदर भारतीय