Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 9

जैन कथासाहित्याच्या उत्कर्षकाळात (इ.स. ४ थे शतक ते १२ वे शतक) स्त्रियांच्या औपचारिक कला - शिक्षणाचा अपवादात्मक उल्लेखही आढळत नाही. स्त्रियांना अवगत असलेल्या विविध कलांचे उल्लेख मात्र विपुल प्रमाणात असल्याने असा तर्क करता येतो की उच्चवर्णीयांमध्ये रीतसर औपचारिक शिक्षण घरी दिले जात असावे. मध्यम आणि निम्न स्तरात जवळच्या नातलगांकडून त्या सराव आणि अभ्यासाने आत्मसात केल्या जात असाव्यात.
➖➖➖
नन्द-शकटालविषयक कथेत शकटालाच्या सात मुली बुद्धिमान आणि तीव्र स्मरणशक्तीच्या दिसतात. त्यांना क्रमाने एकपाठी, द्विपाठी, त्रिपाठी · असे संबोधले आहे. स्मरणशक्तीचे हे प्रयोग त्या पाटलिपुत्रात नंद स्मासमोर भर दरबारात करून दाखवितात. (६.२३८). समस्यापूर्ती काव्याची स्पर्धा आयोजित करणाऱ्या एका राजाच्या दरबारात चार जणांचे ब्राह्मण कुटुंब येते. त्यातील पिता-पुत्र संस्कृतातून समस्यापूर्ती करतात तर सासू व सून या दोघतत्कालीन बोली गीतभाषेतून अर्थात् अपभ्रंशातून अतिशय सरस काव्यप्रस्तुती करतात. (६.१८८ - १८९). चित्रकारकन्या कनकमंजिरीने फरशीवर रेखाटलेले आणि रंगविलेले मोरपीस इतके हुबेहूब असते की राजा ते वाकून उचलू लातो. (५.९४). सर्व गणिकांना आणि काही प्रमाणात वेश्यांना नृत्य-नाट्य-गायनाचे पद्धतशीर शिक्षण दिले जात असावे.
वीणावादनात अत्यंत प्रवीण असलेली राजकन्या स्वत:च्या स्वयंवरात तिच्याहून सरसवीणा वाजविणाऱ्या वराची निवड करते. (६.६९). सिंहगुंफेत निवास करणाऱ्या पल्लीनाथाची (म्हणजे भिल्लप्रमुखाची) कन्या चतुर, रूपवान आणि विशेषत: वादविवादपटू असते. (६.२०५). शीलमती ही सामान्य कुटुंबातील मध्यमवयीन गृहिणी आहे. पशुपक्ष्यांची भाषा ती जात्याच जाणत असते. त्यामुळे तिच्यावर अनर्थप्रसंग ओढवतो. आपल्या विलक्षण भाषाज्ञानानेच ती त्यातून मार्ग काढते. (६.९७). तोरणपुर नगराच्या विद्याधर - राजकन्येला आकाशगमनाची विद्या अवगत असते. (५.१००). योग्य वेळी स्त्री-रूप आणि योग्य वेळी पुरुष-रूप ज्याच्या योगाने धारण करता येते - असे रसायन एका संन्यासिनीकडे असते. स्त्री-पुरुषांच्या भिन्न भिन्न क्षमता आणि तसे असण्याचे फायदे-तोटे - यावरचे हे जणू उत्कृष्ट भाष्यच कथालेखकाने व्यक्त केले आहे. (६.११०-११८).
केवळ नृत्य-गायनादि स्त्रीसुलभ कलांचे वर्णन जैन कथालेखक करीत नाहीत. लिपी, भाषा, गणित, वादविवादकौशल्य, काव्यरचना, चित्रकला आणि काही मोजक्या प्रसंगी सारथ्यकर्म आणि अश्वारोहण करणाऱ्या स्त्रियाही या कथांमधून दिसतात. शिक्षण नसल्याने पुरुषांकडून हेटाळणी केला जाण्याचा प्रसंग अपवादालाही आढळत नाही. आपल्या कलेचा गर्व, अहंकार असणाऱ्या स्त्रियांचे उल्लेख मात्र तुरळकपणे दिसतात.
जैनधर्मीय श्राविकांच्या (ज्या बहुतांशी गृहिणी आहेत) रीतसर धार्मिक शिक्षणाचे उल्लेख आवर्जून केले आहेत. जैन तत्त्वज्ञानातील नव-तत्त्वे आणि कर्मसिद्धांताचा विशेष अभ्यास - यामुळे त्यांना प्राप्त झालेला आत्मविश्वास, धीटपणा आणि वेगळे व्यक्तिमत्व मदनासुंदरीच्या पारंपरिक कथेत आणि इतरत्रही दिसून येते. (६.२७). जैन तत्त्वज्ञान अतूट श्रद्धेच्या जोरावर काही श्राविकांनी पूर्ण कुटुंबाची मानसिकता बदलण्यासंबंधीचे उल्लेखही विशेष लक्षणीय आहेत. (१.७० ; ५.१३९ -१४४).
(६) आंतरजातीय आणि आंतरधर्मीय विवाह :
धर्म आणि जात-उपजात हे घटक विवाहसंबंध ठरविताना प्रामुख्याने अग्रभागी ठेवले जात असले तरी इ.सनाचे चौथे शतक ते १२ वे शतक या विशिष्ट काळातील या जैन कथांमध्ये कमीतकमी सात - आठ उदाहरणे तरी आंतरजातीय-आंतरधर्मीय विवाहांची येतात. विशेष गोष्ट अशी की बहुतांशी उभयतांच्या मर्जीने झालेल्या या विवाहा समाज आणि कुटुंबियांकडून झालेल्या प्रखर विरोधाची उदाहरणे जवळजवळ नगण्य आहेत. धार्मिक अथवा जातीय सहिष्णुतेची ही उदाहरणे जैन कथालेखकांच्या वैचारिक उदारतेवर प्रकाश टाकतात. जैनधर्मीय स्त्रीची बाजू त्यांनी विशेष उचलून धरलेली दिसते. यातील पक्षपात जमेला धरून सुद्धा म्हणावेसे वाटते की - जातीय आणि धार्मिक अस्मितांच्या बुजबुजाटाच्या, या उत्तरआधुनिक काळात, या जैन प्राकृत कथा वेगळेपणाने उठून दिसतात.
‘इलापुत्र' या प्रत्येकबुद्धाची कथा, एक जैन पारंपरिक कथा आहे. एका डोंबाऱ्याच्या मुलीवर नितांत प्रेम