________________
उपासकदशा या अर्धमागधी ग्रंथातील रेवती आपल्या सवतींच्या धनावर डोळा ठेवून त्यांना गुपचूप यमसदनी पाठविते. मृत सवतीची संपत्ती तिच्या हयात सवतीला देण्यासंबंधीची वेगळीच माहिती या कथेतून मिळते. समाजातील या सर्वतलस्पर्शी कथांमध्ये, 'माहेरून पैसा आण' - म्हणून सुनेला छळणाऱ्या कुटुंबाविषयी एकही कथा आढळत नाही. स्त्रीवादी विचारसरणीच्या दृष्टीने ही गोष्ट अत्यंत सकारात्मक मानली पाहिजे कारण अगदी बारीकसारीक तपशील देणारे प्राकृत कथालेखक इतकी महत्त्वाची गोष्ट लपवून ठेवतील असे वाटत नाही. ___ पतीचा आधार नसतानाही स्वकर्तृत्वावर उपजीविका, मुलांचे शिक्षण करणाऱ्या स्त्रिया विशेषत: अर्धमागधी ग्रंथात दिसतात. भद्रा सार्थवाही (३.१०२) ; स्थापत्या गृहिणी (नाया.शैलक अध्ययन पृ.२६१-२७१) आणि हालाहला कुंभारीण यांची उदाहरणे यासाठी ठळकपणे समोर येतात. हालाहला कुंभारीण आजीविक पंथाची उपासिका असत तिचे राजपथावर मोठे दुकान असते. ___ या तीनही स्त्रियांच्या कथेत त्यांच्या पतींचे, कुटुंबांचे उल्लेखच दिसत नाहीत. __ स्त्री-पुरुष दोघांनीही उपजीविकेसाठी काम करण्याची पद्धत माळी, मासेमार - अशा समाजात दिसते. एरवी अर्थार्जनाची जबाबदारी सामान्यत: पुरुषांचीच दिसते. अर्थार्जनाची प्रेरणा, सल्ला किंवा कधीकधी हट्ट करणाऱ्या स्त्रियने उल्लेख मात्र अनेक कथांमध्ये दिसतात.
(१३) चातुर्य आणि धूर्तता यातील सीमारेषा :
'चातुर्य' आणि 'धूर्तता' या दोघांनाही विशिष्ट प्रकारच्या बुद्धिमत्तेची पार्श्वभूमी आवश्यक असते. तरीही चांगल्या कामासाठी वापरल्यामुळे चातुर्य हे सद्गुण ठरते तर फसविण्यासाठी वापरली गेल्यामुळे धूर्तता हा गुण ठरतो. जैन कथालेखकांना या दोन्ही संकल्पनांमधील सीमारेषा चांगलीच माहीत आहे. स्त्रियांचे एकांगी चित्रण करावयचे नाही', असा जणू त्यांचा निश्चयच आहे. कदाचित् प्रत्यक्ष समाज-निरीक्षणावरून त्यांनी तो काढलेला निष्कर्षही असेल. स्त्रियांचे चातुर्य आणि धूर्तत्व दोन्ही समरसतेने साकार करणाऱ्या या कथा स्त्री-पुरुष समानतेचे एक वेगळेच परिमाण प्रस्तुत करतात.
___ आठव्या शतकात होऊन गेलेल्या 'हरिभद्र' नावाच्या आचार्यांनी 'धूर्ताख्यान' नावाचे व्यंगउपहासप्रधान खंडकाव्य लिहिले आहे. त्यात एकूण पाच धूर्तराज आहेत. चार व्यक्तिरेखा पुरुष आहेत. 'खंडपाना' नावाची स्त्री, ५०० धूर्त स्त्रियांची अग्रणी आहे. आपल्या युक्तीने आणि कृतीने चार पुरुष धूर्तराजांवर मात करणारी ही खंडपाना, स्त्रियंचा एक वेगळाच पैलू नजरेसमोर आणते. 'पाइयविन्नाणकहा' या ग्रंथातील एका कथेत धूर्त नर्तिका, श्रेष्ठींना कसे पेचा पकडते - याचे वर्णन येते. मोठीच युक्ती योजून नर्तिकेला मुंडन करायला लावून, श्रेष्ठींचा प्रिय पोपट तिला धडा कसा शिकवितो, त्याची ही रंजक कथा आहे. (१.९९). 'कुमारपालप्रतिबोधा'त कोंबड्याचे मांस अतिशय प्रिय असलेली चंडा नावाची अतिशय धूर्त स्त्री, कोंबडा कसा पळविते, त्याची कथा येते. शेजारणीसमोर बोलताना संवादातूनरहस्य उघड होत आहे हे जाणवल्यावर, क्षणार्धात संवादाचा रोख बदलून कलाटणी देते. (६.१६३-१६६).
जैन प्राकृत ग्रंथांमध्ये स्त्रियांचे चातुर्य दाखविणाऱ्या कथांची मुळीसद्धा वानवा नाही. स्त्रियांचा हा चार्यगण लेखकांनी वेगवेगळ्या प्रसंगी, वेगवेगळ्या कार्यासाठी उपयोगात आणलेला दिसतो. एका कथेत सून क आहे आणि सासरची माणसे भोगविलासी आहेत. त्यांच्यामध्ये नावालाही धार्मिकता नाही. साधूंच्या संवादातून ती म्हणते की, 'माझे वय १२ वर्षे, पतीचे ५ वर्षे व सासूचे ६ महिने आहे. सासरे तर अजून जन्मालाच आलेले नाहीत.' या चातुर्यपूर्ण वाक्याचा अर्थ समजावून सांगता-सांगताच पूर्ण कुटुंबाला ती धार्मिकतेचे महत्त्व पटविते. (१.७०).जैन संकल्पनेनुसार बुद्धीचे प्रकार चार आहेत. 'औत्पत्तिकी' म्हणजे जन्मजात, 'वैनयिकी' म्हणजे शिक्षणाने येणारी, 'कर्मजा' म्हणजे सरावाने येणारी व ‘परिणामिकी' बुद्धी म्हणजे अनुभवातून आलेले शहाणपण, चातुर्य आणि व्यवहारज्ञान. परिणामिकीबुद्धीची कथा म्हणून एक ब्राह्मणी व तिच्या तीन मुलींचे उदाहरण दिले आहे. आपापल्या पतींचे आणि कुटुंबियांचे स्वभाव ध्यानात घेऊन, तीन मुलींपैकी प्रत्येकीला ती वेगवेगळा सल्ला देते. (१.११६).
