________________
म्हणावयास पाहिजे. (४.११३).
वर दिलेल्या सर्व उदाहरणांमध्ये त्यावेळच्या समाजाचे एकमत दिसते की स्त्रियांवर लैंगिक अत्याचार करणाऱ्यांना एकच शिक्षा योग्य आहे व ती म्हणजे 'मृत्युदंड'. अहिंसेला सतत शिरोधार्य मानणाऱ्या जैन लेखकांनी स्त्रियांवरील्या प्रकारच्या अत्याचारांसाठी कोठेही तडजोड केलेली दिसत नाही.
(११) वेश्याजीवनाचे प्रत्ययकारी चित्रण :
गणिका आणि वेश्या यांचा दर्जा सामाजिक स्तर, कार्यपद्धती, व्यवहार - सर्व काही वेगवेगळे आहे. अर्धमागधी भाषेतील आगमग्रंथात गणिका आणि वेश्या वेगवेगळ्या दिसतात. 'वसुदेवहिंडी' या चौथ्या शतकातील आर्ष प्राकृत अथवा जैन महाराष्ट्री ग्रंथातही वेश्या, वेश्यागृहे, कुट्टिनी-बाइया किंवा अक्का या त्यांच्या मालकिणी, वेश्यकंडे येणा विविध प्रकारचे पुरुष, वेश्यांना वाटणारे कुलीन वैवाहिक जीवनाचे आणि सच्च्या प्रेमाचे आकर्षण - या साऱ्यांचे हृदयंगम चित्र वसुदेवहिंडीतून उभे राहते.
‘कुमारपालप्रतिबोध’ ह्या बाराव्या शतकातील ग्रंथामधील वेश्याव्यसनासंबंधीची ‘अशोककथा' या शरीरविक्रयाच्या धंद्यासंबंधीच्या अनेक मूलगामी प्रश्नांना सरळ जाऊन भिडते. समाजात वेश्या का होतात ? कशा प्रकारे होतात दरिद्री पालकांकडून विकत घेतल्या जाऊन त्यांना यथेच्छ चोप देऊन नृत्य-गायन- अंगविक्षेपात कसे जुलमाने तयार केले जाते ? - या सर्वांची चिकित्सा या कथेत 'चंडा' नावाच्या 'कुट्टिनी' कडून करवून घेतली आहे. Human Trafficking' या आजच्या समस्येचा तेथे ऊहापोह केलेला दिसतो. नगरातल्या सर्व वेश्यागृहांच्या मालकिणींची 'असोसिएशन' म्हणजे ‘मंडळ' असणे - हा उल्लेख चक्रावून टाकतो. (६.४९). वेश्यागृहाच्या बाबतीत एका पित्याने केलेला ग्राहकमंचासारखा दावा मुळातच वाचनीय आहे. (६.५१).
दुसऱ्या एका कथेत, एक व्यापारी पुत्र सुभगा नावाच्या वेश्येवर अनुरक्त होतो. ती गर्भवती होते. तिच्या प्रसूतीच्या वेळी तो तिच्या पाठीवरील आडवा व्रण पाहतो. त्यावरून तिची पूर्व- हकिगत जाणून घेतो - असा उल्लेख आहे. यातील तथ्ये आजच्या परिस्थितीशी जुळतील इतकी तपशीलवार आहेत. (६.२०६).
स्थूलिभद्र मुनींच्या पारंपरिक कथेत, आपल्या नादी लागलेल्या मुनींना कोशावेश्या कशी ताळ्यावर आणते त्याचा वृत्तांत येतो. पायी पायी त्यांना नेपाळला जायला सांगून रत्नकंबल आणवते. त्यांच्या देखत तुकडे तुकडे करून गटारात फेकते. मुनिधर्माचे पावित्र्य आणि वेश्याजीवनाची अपवित्र दलदल - दोन्ही अधोरेखित करते. (६.२३५). वस्तुत: सप्त-व्यसनांपैकी एक वेश्याव्यसन ! त्याचे जैन लेखकांनी केलेले प्रत्ययकारी वर्णन त्यांच्या सामाजिक जाणिवांवर प्रकाश टाकते.
(१२) स्त्रियांचे स्वतंत्र आर्थिक व्यवहार, अधिकार आणि कर्तृत्व :
प्राकृत कथांमध्ये मध्यम आणि निम्नस्तरातल्या स्त्रियांचे आर्थिक अधिकार स्पष्टपणे नोंदवलेले नाहीत. परंतु अर्धमागधी कथांमध्ये राजे, अमात्य आणि श्रेष्ठी यांच्याकडील विवाहांमध्ये विवाहित कन्येला माहेरच्या माणसांनी दिलेल्या विविध प्रकारच्या भेटींना 'प्रीतिदान' असे म्हटले आहे. असेच 'प्रीतिदान' त्यांना सासरचे लोकही देत असत.
-
• असे आवर्जून नोंदविले आहे. गाई, शेती, इतर आर्थिक गुंतवणूक तिच्या नावाने केली जाई. वृद्धीकरिता तमाहेरी ठेवले जाई. स्त्रीला गरज पडेल तेव्हा तिचे माहेरचे लोक योग्य ती मदत करीत. (४.१०३).
ज्ञाताधर्मकथा ग्रंथातील ‘रोहिणी'ची कथा यासाठी वारंवार उद्धृत करण्यात येते. तिनेही सांभाळायला दिलेली गोष्ट माहेरी ठेवून अनेक पटींनी वृद्धिंगत केली. तिच्या नियोजनकौशल्यावर खूष होऊन सासऱ्यांनी घरातल्य सर्व आर्थिक अधिकाराची सूत्रे तिच्यावर सोपवली - असा उल्लेख येतो. (४.४२).
एका कथेत एका श्रेष्ठींच्या, अत्यंत भिन्न स्वभावाच्या दोन पत्नी वर्णिल्या आहेत. दुसरी पत्नी, पतीच्या दीर्घ गैरहजेरीत घर तर सांभाळतेच पण विश्वासू मुनीमजींना हाताशी धरून व्यापारही वृद्धिंगत करते, असे म्हटले आहे.
