________________
'मृगावती' नावाच्या राणीवर भाळलेला 'प्रद्योत' राजा, तिला प्राप्त करण्याची पराकाष्ठा करतो. पतीच्या मृत्यूनंतर स्वत:चे शीलरक्षण करणाऱ्या मृगावतीचे चातुर्य, धैर्य, पातिव्रत्य आणि बुद्धिमत्तेची जोड लाभल्याने अधिकच झळाळून उठते. (६.१०६). ‘दामोदर' नावाच्या ब्राह्मणाने हडप केलेली सात रत्ने, परत मिळविणाऱ्या जयसुंदरीचे चातुर्य कुमारपालप्रतिबोधग्रंथातील कथेत दिसून येते. (६.१२४-१२५).
धूर्तता आणि चातुर्य या दोहोंबाबत स्त्रिया पुरुषांपेक्षा कुठेही कमी नाहीत, हे दाखवून देण्यात जैनकथालेखक चांगलेच यशस्वी झाले आहेत.
उपसंहार व निष्कर्ष :
भारतीय विद्येच्या अभ्यासकांनी, समाजाचे अंतरंग समजावून घेण्याचे साधन म्हणून अर्धमागधी व जैन महाराष्ट्री भाषांमधील प्राकृत साहित्याचा विशेष उल्लेख व गौरव केलेला दिसतो. सकृद्दर्शनी असे दिसते की, या सर्व कथा पुरुषलेखकांनी लिहिलेल्या असल्यामुळे त्यातून बहुधा पुरुषप्रधान आणि स्त्रीला दुय्यम लेखणारे विचारच प्रस्तुत केलेल असतील. परंतु जैन प्राकृत कथासाहित्याचा समग्रतेने आढावा घेतल्यास असे दिसते की 'सम्यक्त्व' अर्थात् 'पक्षपाति असणे' - हा जैनधर्माचा मूलाधार, जैन प्राकृत कथालेखकांनीही जाणीवपूर्वक स्वीकारला आहे. स्त्रियांचे चित्रण करताना, ‘टोकाची निंदा आणि टोकाची स्तुती' - दोन्ही विचारपूर्वक नाकारले आहे. मुख्यत: एक 'माणूस म्हणून तिच्याकडे पाहिले आहे. पुरुषांच्या चित्रणात जेवढी विविधता आहे त्यापेक्षा कितीतरी जास्त छटा स्त्रीचित्रणात आहेत... मुख्य म्हणजे ‘पती म्हणजे परमेश्वर', हे प्रारूप मनात धरून चित्रण नाही. पतीची ती सर्वार्थाने 'सहचारिणी' आहे, ‘सहगामिनी' नाही. औपचारिक शिक्षण नसले तरी तिला स्वकर्तृत्वाने आलेले स्वतंत्र व्यक्तित्व आहे. तिचे अनुभवी, व्यवहारी व अचूक सल्ला देणारे व्यक्तिमत्व अखेर मनावर छाप उमटवून जाते. धार्मिक आणि उपदेशपर साहित्य असूनही, स्त्रियांच्या कामजीवनाचा केलेला विचार विशेष लक्षणीय आहे. फक्त विशिष्ट वर्गाचे चित्रण न करता समाजातील सर्व स्तरातील स्त्रियांची दखल घेतली आहे. येथे स्त्रीद्वेष्टे पुरुष आहेत तर पुरुषद्वेष्ट्या स्त्रियाही आहेत महाभारतातल्या श्रीकृष्णाचा, द्रौपदीचा अगदी वेगळ्या पातळीवर विचार केला आहे. मांसाहारी, अधार्मिक, मद्यपी आणि कामासक्त अशी एखादी स्त्री रंगविण्यासही ते मागे पुढे पहात नाहीत.
सारांश असा की, ‘वेदकाळात स्त्रियांचे स्थान उच्च होते व नंतर नंतर ते खालावत गेले' - हे संस्कृत साहित्यिकांच्या निरीक्षणांचे प्रारूप, १२ व्या शतकापर्यंतच्या जैन कथांमधून समर्थनीय ठरत नाही. काही ठिकाणी जैन आगमातील अर्धमागधी चित्रणापेक्षा, जैन महाराष्ट्रीतील स्त्री - चित्रण अधिक प्रगल्भ होत गेलेले दिसते. सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे यात वर्णिलेल्या स्त्रिया, केवळ जैन समाजातील नसून आम समाजातील आहेत. स्त्रियांच्याच बाबतीत बोलायचे तर, जैन नसलेल्या स्त्री-व्यक्तिरेखाच तुलनेने जास्त आहेत.
अगदी थोडक्यात सांगायचे म्हणजे, 'जैनांच्या या प्राकृत कथांना दुर्लक्षित केले तर भारतीय स्त्रीविचारातील एका महत्त्वाच्या अंगास आपण वंचित राहू.'
**********
