________________
बसलेला राजपुत्र, मुलीच्या पित्याच्या आग्रहाने डोंबाऱ्यांच्या कलेतील सर्व कौशल्ये, कशी आत्मसात करतो त्याचे प्रत्ययकारी वर्णन कथेत दिसून येते. (६.१५७). पारसिक (पारशी कुटुंबातील एक अश्वाधिपती, घोड्यांचा व्यापार करीत असतो. घोड्यांची देखभाल करणाऱ्या एका सामान्य युवकावर, अश्वाधिपतीच्या लावण्यवती कन्येचे प्रेम बसते. ती बुद्धिमती कन्या, त्याला पगाराऐवजी दोन सुलक्षणी घोडे पित्याकडून मागून घेण्यास सुचविते. युवकाचा कष्टाळूपणा आणि युवतीची बुद्धिमत्ता, यामुळे त्यांचा विवाहही निर्वेध पार पडतो. (३.१९-२०). ‘नायाधम्मकहा’या अर्धमागधी ग्रंथात, तेतलीपुत्र अमात्य हा श्रेष्ठी आणि पोट्टिला या सुवर्णकाराच्या कन्येचा वृत्तांत विस्ताराने येतो. आयुष्यात अनेक चढ-उतार येऊनही, ते एकमेकांची साथ सोडत नाहीत. (नायाधम्मकहा, अध्ययन १४, पृ.९४).
'मूलशुद्धिप्रकरण' नावाच्या प्राकृत ग्रंथातील कथा धर्मांतराच्या दृष्टीने विशेष राचक आहे. भागवतधर्मातील ब्राह्मण युवक आणि जैन कुलातील कन्या यांचा प्रेमविवाह होतो. वेगळ्या चालीरीतीमुळे युवकाचे कुटुंबीययांना वेगळे घर करून देतात. श्राद्धासारख्या विशेष प्रसंगी ब्राह्मण युवक आपल्या एकत्र कुटुंबात जात असतो. 'खर्चिक पूजाविध आणि श्राद्धविधी करण्यापेक्षा दीन-दुःखी लोकांना आपण दान द्यावे', असा सल्ला पत्नी देते. या कथेच्या निमित्तान्दोन्ही धर्मातील तात्त्विक मतभेदांवर तर प्रकाश पडतोच परंतु तर्कशुद्धपणे पटवून देण्याची जैनकन्येची हातोटीही नजेस भरते. (५.१३९-१४४). याच ग्रंथातील दुसऱ्या कथेत जैनमुनींच्या प्रभावाने श्रावक झालेल्या एका कुलपुत्राची वैशिष्ट्यपूर्ण कथा येते. या कथेत तडजोड तर दाखविली आहे परंतु ती स्त्रीच्या मार्फत न दाखविता कुलपुत्राच्या पूर्वपरिचित देवतेकडून दाखविली आहे. देवता म्हणते, 'जिनांची पूजा कर पण मलाही पत्रीसाखरेचा नैवेद्य दाखव.' कुलपुत्र हिंदूं देवतेची प्रतिमा जिनेश्वरांच्या प्रतिमेच्या खाली ठेवतो. नैवेद्य मात्र दाखवितो. जुने दैवतशास्त्र आणि नवे तत्त्वज्ञान यातील तडजोडीवर आधारित ही धर्मांतराची कथा, तत्कालीन समाजाच्या मनोवृत्तीवर निश्चित प्रकाश टाकते. (मूलशुद्धिप्रकरण, पृ.७१).
वाराणसीतील अग्निशर्मा ब्राह्मणाची जैनधर्मीय पत्नी शीला, 'पापाचा बाप कोण ?' असा प्रश्न विचारून त्याची परीक्षा घेते. स्वतः उत्तर न सांगता गुरूंकडून उत्तर देवविते. कथा खरी असो अथवा काल्पनिक, जैन लेखक स्त्रीचित्रणात मात्र यशस्वी झाले आहेत. (२.५). याखेरीज दासीकडे आकृष्ट झालेला कपिल ब्राह्मण व गुराख्याने दक्त घेतलेल्या 'दामन्नक' नामक युवकाच्या प्रेमात पडलेली श्रेष्ठीकन्या विषा - यांच्या कथाही तितक्याच उद्बोधक आहेत. (५.६६; ६.२०).
(७) न्याय मिळविण्यासाठी न्यायसंस्थेकडे मागितलेली दाद :
अन्याय झाला असता थेट न्यायाधिकरणात जाऊन स्त्रियांना तक्रार नोंदविता येत होती का ? राजा, न्यायाधिकारी इ. त्या तक्रारीची शहानिशा करीत असत का ? न्यायदानामध्ये स्त्री-पुरुष असा भेद न करता न्याय मिळत होता का ? - या सर्व दृष्टीने जैन कथांकडे पाहिल्यास खूपच आशादायी चित्र दिसते.
दोन विधवा स्त्रिया पतीच्या निधनानंतर एक लहान मूल आणि दागिने घेऊन राजदरबारी न्याय मागण्यासाठी येतात. न्यायाधीश, जो जैन पारंपरिक कथेत अभयकुमार मानला जातो, तो दोघींचे म्हणणे विस्ताराने ऐकून खो. 'जी खरी माता आहे ती वत्सल असणारच, मुलाचे अहित करणार नाही', या तत्त्वाचा वापर करून खऱ्या आईला मूल व धन मिळवून देते. (२.४३). कुमारपालप्रतिबोधग्रंथात राजा, अमात्य, पुरोहित आणि श्रेष्ठी हे चार सर्वोच्च सत्ताधरी एका महिलेच्या अडचणीचा, न्याय देण्याच्या निमित्ताने, कसा फायदा घेऊ बघतात - याची अत्यंत उद्बोधक कथा रंगवून सांगितलेली दिसते. आपली चोरलेली रत्ने परत मिळविण्यासाठी, त्या महिलेने बुद्धिमत्ता पणास लावून सत्ताधाऱ्यांना पंचांसमक्ष कसे लज्जित केले, ही घटना स्त्रियांच्या अंतरंगातील प्रखर शक्तीवर प्रकाश टाकते. भ्रष्ट राजसत्तेचे रूपही त्याचवेळी उघड करते. (६.१२४ - १२५). वडिलांना न्याय मिळवून देण्यासाठी, त्यांची कन्या 'चंद्रकांता' थेट पुराव्यासकट राजदरबारी पोहोचते. (२.१०७). आपल्या वृद्ध चित्रकार पित्याला, अवाजवी कामदेऊन अन्याय करणाऱ्या राजाविरुद्ध 'कनकमंजरी' सज्ज होते. न्याय मिळवून देण्याची तिची पद्धत मात्र अतिशय अभिनव
