Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 6

भावार्थ लक्षात घेता ऋतुप्राप्तीपूर्वी स्त्रियांचे विवाह होत असत' - असा निष्कर्ष निघत नाही. एकंदरीत विवाहाच्य वेळी सामान्यत: मुलीचे वय १५-१६ आणि मुलाचे वय २०-२१ असावे.
कथांच्या ओघात पति-पत्नींचे अनेक संवाद व प्रसंग येतात. बहुतांशी त्यांचे संबंध मैत्रीपूर्ण, खेळीमेळीचे दिसतात. अनेकदा एकमेकांच्या उणीवांची जाणीव करून दिलेली दिसते. तिचा सल्ला विचारला जातो आणि मुख्य म्हणजे तो ऐकला जातो. पत्नीचा सल्ला बरेचदा अतिशय व्यवहार्य असतो. अपत्य होत नसेल तर दोघे मिळून नवस करतात. 'मुलगा अथवा मुलगी होऊ दे' - असे म्हणतात. नवस फेडायलाही दोघे जातात. पैसे मिळविण्यासाठी पीला उद्युक्त करणाऱ्या स्त्रिया दिसतात. आजारी पती संशयावरून पत्नीला बाहेर काढावयास निघतो तेव्हा घरातील कामवाली बाई, मालकाशी धिटाईने बोलून निराकरण करते. बहुपत्नीत्व समाजात रूढ असल्याने स्त्रियांनी बहुध जुळवून घेतलेले दिसते. सवतीमत्सर आणि त्यातून घडणाऱ्या भयानक घटना अतिशय अल्प आहेत. दोन पत्नींना वेगळे ठेवण्याचीही उदाहरणे आहेत.
सारांश, समाजात जे जसे जितके आहे, तितके रंगविले आहे. पतीचा वरचष्मा, पत्नीला खच्ची करणे, तिचा दुय्यमपणा - असे प्रारूप लेखकांनी समोर ठेवलेले नाही. तिला अनुकंपनीय, गरीब बिचारी किंवा दुर्लक्षणीय मानले नाही. तिची अतिरेकी स्तुती नाही. चांगले काम केल्यास शाबासकी आहे. प्राचीन जैन आगमग्रंथात काही भाग स्त्र निंदात्मक आहेत (जसे - सूत्रकृतांग - स्त्रीपरिज्ञा ; तंदुलवैचारिक प्रकीर्णक), ते या लेखकांसमोर आहेत तरी कथांमध्ये त्यांनी सरसकट निंदात्मकता स्वीकारलेली नाही.
'वसुदेवहिंडी' ग्रंथातील एका विशेष परिच्छेदाकडे लक्ष वेधते - ज्यावरून सर्वच कथालेखकांच्या स्त्रीचित्रणावर प्रकाश पडेल. अगडदत्त नावाचे मुनी त्यांच्या आयुष्यात आलेल्या सुंदर परंतु आतल्या गाठीच्या, दुष्ट आणि कमचारी श्यामदत्तेचे वर्णन करून स्त्रीनिंदा करू लागतात. अगडदत्ताचे गुरू त्याला सांगतात - ‘एका उदाहरणावरून सरसकट विधाने करू नकोस. सर्व स्त्रिया ह्या श्यामदत्तेसारख्या नसतात.' असे म्हणून ते पतिनिष्ठ, चतुर, प्रसंगावधानी व ध्वसी धनश्रीची कथा सांगतात.
जैन प्राकृत कथांमधील स्त्रीविचार १३ मुद्यांमध्ये विभागून यानंतर नेमकेपणाने प्रस्तुत केला आहे. (१) जैन परंपरेत 'सती' शब्दाचा विशेष अर्थ, पातिव्रत्य-संकल्पना :
पतीच्या प्रेमाखातर, अतीव पतिनिष्ठेमुळे, त्याच्या चितेवर सहगमन करणारी 'सती' जैन कथांमध्ये दिसत नाही. अहिंसेला सर्वाधिक प्राधान्य देणाऱ्या या धर्माने हवा, पाणी, पशु-पक्षी आणि अखेरीस मानव यांच्याविषयी कमालीची संवेदनशीलता व्यक्त केली आहे. सर्वजीवसमानतावादावर भर देणाऱ्या जैन धर्मातील तत्त्वज्ञानाची चौकट सतीच्या रूढीला कोठेही स्थान देत नाही. 'सती' हा शब्द 'साध्वी'वाचक असून अशा सोळा सतींची म्हणजेच अत्युच्च आध्यात्मिक प्रगती साधलेल्या स्त्रियांची नावे नमूद करण्यात आली आहेत.
साहजिकच व्रतांच्या संदर्भात पतीचे दीर्घायुष्य', 'जन्मोजन्मी हाच पती' - अशा हेतुपूर्तीसाठी केलेल्या व्रतांनाही स्थान नाही. अकराव्या शतकात लिहिलेल्या 'कुमारपालप्रतिबोध' ग्रंथात सतीच्या हिंदू परंपरेवरील प्रक्रिया स्पष्ट नोंदविलेली दिसते. एका श्रेष्ठींची विधवा पत्नी तिच्या स्नुषांना चितेवर सहगमन करण्यापासून परावृत्त कसे. एक आचार्य त्यांना मौल्यवान् मानवी आयुष्याचा उपदेश देतात. (६.३४). 'हिचा पती कोण ?' या शीर्षकाच्या मार्मिक कथेत तर प्रेयसीच्या प्रेमाखातर तिच्या चितेवर चढणाऱ्या प्रियकराची ‘पती' म्हणून निवड केली आहे. (१.१०७). अर्थात् कथेच्या ओघात त्याला अमृतसिंचनाने जिवंत केले आहे खरे, परंतु सतीच्या प्रथेवरील ही पुरुषलक्ष्यी प्रतिकि वेगळी व बोलकी आहे.
(२) गर्भपात आणि भ्रूणहत्या :
‘विपाकसूत्र' नावाच्या अर्धमागधी ग्रंथातील एका कथेनुसार, मृगावती राणीला गर्भवती अवस्थेत तीव्र वेदना होऊ लागतात. ती गर्भपाताचा विचार आणि प्रयत्न करते. राजा तिला या अमानुष विचारापासून परावृत्त करतो. र्दैवाने