Jain Prakrit Katha Lekhakancha Stree Vishayak Drushtikon

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 5

आहे. ६.८८ मध्ये 'ध' चा 'मा' करणाऱ्या आनंदीबाईसारखी सावत्र मुलाचा काटा काढणारी, सम्राट अशोकाची राणी
आहे.
६.९५ मध्ये माळीकन्या पुष्पा, श्रेष्ठीकन्या सुभद्रा आणि राजकन्या सोमश्री, एकाच पतीच्या पत्नी बनण्याची मनीषा बाळगून आहेत.
६.९७ मध्ये पशुपक्ष्याची भाषा जाणणारी श्रेष्ठीस्नुषा आहे. ६.१०६ मध्ये स्त्रीलंपट राजा प्रद्योतला वठणीवर आणणारी मृगावती आहे. ६.११८ मध्ये अप्रतिम लावण्यामुळे आयुष्यभर पुरुषांच्या लालसी नजरांशी सामना करणारी 'तारा' आहे. ६.१२५ मध्ये कामवासनेने लंपट झालेल्या पाच सत्ताधारी पुरुषांना वठणीवर आणणाऱ्या सासू-सुना आहेत. ६.१२६-१३५ मध्ये रुक्मिणी-सत्यभामेच्या आंबटगोड कथा आहेत. ६.१५८ मध्ये डोंबाऱ्याची कुशल कन्या आणि तिचे धूर्त वडील आहेत. ६.१७२ मध्ये गुरूंजवळ पर-पुरुष-त्यागाचे व्रत घेणारी श्राविका आहे. ६.१७५ मध्ये सतत एकमेकींवर कुरघोडी करणाऱ्या सासू-सुना आहेत. ६.१८९ मध्ये अपभ्रंश भाषेत शीघ्रकाव्य करणाऱ्या सासू-सुना आहेत. ६.२०५ मध्ये वादविवादात सतत जिंकणारी भिल्लकन्या आहे. ६.२१३ मध्ये धूर्तता व दुष्टतेचा कळस असणारी 'नागिनी' आहे. ६.२२८ मध्ये लोभी सासऱ्याला धडा धिकवणाऱ्या सुना आहेत.
६.२२९ मध्ये स्थूलिभद्र' या प्रख्यात जैन आचार्यांच्या आयुष्यात महत्त्वाची भूमिका बजावणारी कोशा वेश्या आहे.
६.२३८ मध्ये चाणक्याच्या इतिहासाशी निगडीत अशा अमात्य शकटालाच्या सात कन्या विलक्षण स्मरणशक्तीच्या आहेत.
एवढ्या लांबलचक आढाव्यावरून जैन लेखकांच्या कथाविश्वाची समग्रता, भावभावनांची सूक्ष्मता आणि खास करून स्त्री-पुरुष चित्रणातील त्यांची तटस्थ न्यायवृत्ती चांगलीच मनावर बिंबते. पुरुषलेखक असूनही स्त्रीमनात शिरण्याची अवघड कला त्यांना चांगलीच अवगत आहे असे दिसते. स्त्रीच्या सर्व भूमिका आणि नातेसंबंधातील सर्व गुंतागुंतीच्या भावछटा त्यांनी साकारल्या आहेत.
कन्या, बहीण, पत्नी, आई, सून, जाऊ, सवत, मावशी या आणि अशा अनेक नात्यांच्या रूपात या स्त्रीविश्वातील स्त्रिया वावरत आहेत. आपल्या रोजच्या जीवन व्यवहारातल्या अने घटना, या कथांत घडताना दिसतात.
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे स्त्रीचे 'दुय्यमत्व' आणि पुरुषाचे श्रेष्ठत्व' असा चष्मा लावून बघण्याचे त्यांनी पूर्ण टाळले आहे. पति-पत्नीच्या नात्याने आयुष्यभर बांधले गेल्यावर त्यांच्यातील प्रधान-गौण भाव विशेषच जाणवू लागतो. यासाठी या संबंधावर अधिक प्रकाश टाकू.
विवाहाचे वय आणि पति-पत्नी संबंध :
इसवी सनाचे चौथे-पाचवे ते बारावे शतक या अवधीतील या कथांमध्ये बालविवाहाचा अपवादात्मक एकही उल्लेख नाही. दोन मित्रांनी एकमेकांच्या पत्र-कन्यांमध्ये विवाह करावयाचा हे ठरविलेले दिसले तरी ते विवाह्यथायोग्य काळी झाले आहेत. राजकन्यांची स्वयंवरे वराची निवड करणे, त्यासाठी 'पण लावणे' - याची परिपक्वता आल्यावर स्वयंवरे झालेली दिसतात. श्रेष्ठी आणि इतर मध्यम कुटुंबात सुद्धा 'मुलगी तारुण्यात आली, आता वय-रूप-कुलअयन-वर्ष इत्यादि लक्षात घेऊन वर शोधला पाहिजे' - असा विचार वडिलांच्या मनात आल्याचे रंगविलेले दिसते. मुलीचा हट्टीपणा लक्षात घेऊन शेतकरी सुद्धा मुलीला वराच्या निवडीचे स्वातंत्र्य देतो. 'तारुण्यात पदार्पण' याचा