________________
૫૪
જૈનધર્મ વિકાસ
વિશ્વમાં “ઈશ્વર” તરીકે જણાય છે. એ પિતે બ્રહ્મ નિત્ય-નિરંજન અદ્વિતિય હેય; છતાંય પણ અવિદ્યાના કારણે વિવિધ નામ રૂપે બની જીવ રૂપે પ્રતીત થાય છે. પણ વાસ્તવિક રીતે જોતાં કેવલ બ્રહ્માજ છે. માયાને વિવેક રાખીને જોઈએ તો તે શુદ્ધ છે. તે ઈશ્વર છે. અને અવિદ્યાથી જોઈએ તે તેજ બ્રહ્મ અનંત સંખ્યામાં અનંત વિધ જીવરૂપે જણાય છે. એજ જીવ પોતે ઈશ્વર છે.
ગદર્શન અને ઈશ્વર આ ભારત જનની એક પુણ્ય ભૂમિ અને તત્ત્વજ્ઞોની જન્મદાત્રી છે. અનેક તત્વદષીઓ ભારતમાં જન્મ પામ્યા છે અને અન્ય દેશના તત્વને ભારતના દર્શન વિધાતાના વિચારોથી પોષણ પણ મળ્યું છે.
હવે ગદર્શન ઈશ્વર વિષે નીચેને નિર્ણય આપે છે. રોજ જ વિવાદ शयेरे परा मृष्टः पुरुष विशेष इश्वर । तत्रनिरतिशयम् सर्वशत्वबीजम् सपूर्वेषा મf Tદ ક્રાઇ ના નારા સમાધિ પાદ ૨૪-૨૬ એવો એક મહાપુરૂષ છે કે જે કલેશ, કર્મ, કર્મફલ-વિપાક અને પ્રવૃત્તિથી સંપૂર્ણ નિરાળે છે. અને તેજ ઈશ્વર છે. સંપૂર્ણ સર્વજ્ઞવબીજ તેનામાં વર્તમાન છે, કાળથી પણ તે અવિચ્છિની છે, તેમજ પૂર્વાચાર્યોને પણ ગુરૂ છે. આ પણ ભારતને એક નિષ્કલંક પૂર્ણ સત્વવાદ છે.
આ દષ્ટિએ જોઈએ તે ગદર્શનની માન્યતા પ્રમાણે સૌથી શ્રેષ્ઠ, પ્રાજ્ઞમાં પણ પ્રાણ એ જે પુરૂષ વિશેષ, તેજ ઈશ્વર છે. આ માન્યતા માટે તેજ દર્શન નના વૃત્તિકાર ભેજરાજ જણાવે છે કે – दष्टाए अस्पत्व महत्ता दीनाम् धर्माणां सातिशयाताम् काष्टा प्राप्तिः यथा परमाणा वल्वत्वस्य आकासे महत्त्वस्य। एवम् ज्ञानादयोऽपिचित्त धर्मास्तारतभ्वेन परिदश्यमानाः केचिनिरति शयतामा पादयन्ति। यत्र चैत्रे निरतिशयाः स इश्वरः॥
અલપત્વ, મહત્વ, વિગેરે ધર્મક્તિાં તારતમ્ય જણાય છે. પરમાણું નાનામાં નાનું અને આકાશ મહાનમાં મહાન છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનાદિ ચિત્તધર્મોમાં પણ તારતમ્ય દેખાય છે. એટલે કે એક એવું સત્વ છે કે જ્યાં ઉત્કર્ષની છેલી મર્યાદા આવે છે. જે મહાપુરૂષને વિષે સર્વજ્ઞાનાદિ ગુણો ઉત્કર્ષની પરાકાષ્ટાએ પામે તેજ ઈશ્વર.
સાંખ્ય દર્શન અને ઈશ્વર સાંખ્ય દર્શન બીજી ઘણીખરી બાબતમાં ગદર્શનથી જુદું પડતું નથી. પણ ઈશ્વર તત્વની માન્યતામાં ગદર્શનથી જુદું પડે છે. ગદર્શનની ઈશ્વરની માન્યતાને તે સ્વીકાર કરતું નથી. શિઃ વિવવા ચાર પ્રમાણે વડે ઈશ્વરની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી એ સૂત્રથી સાંખ્ય દર્શન, ઈશ્વર તત્વને કે બીજા દર્શનને પ્રમાણે સ્વતંત્રપણે સ્વીકાર કરતું નથી. છતાં તેને આસ્તિક દર્શન તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. વિજ્ઞાન ભિક્ષ જેવા વિદ્વાનોએ તે સાંખ્યને નિરિશ્વરવાદી (દર્શન) તરીકે માન્યું છે.
અપૂર્ણ.
