________________
અંક ૧૦ મે ]
સ્ત્રી ઉચ્ચશિક્ષણ
૨૪૧
વિજયાલક્ષમી પંડિત જેવાએ દક્ષિણ આફ્રિકાના સરસેનાપતિ જનરલ સ્મટ્સ જેવા મહારથીને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સમિતિની સભામાં મહાત કરેલ છે. આપણું જૈન દર્શનમાં પણ બાહુબલિને મિષ્ટ માર્મિક વચનથી સુંદરી તથા બ્રાહ્મી બંને બહેનેએ બેધ કર્યાનો દાખલો પ્રચલિત છે. ટૂંકમાં દરેક સ્ત્રીએ ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવું જોઈએ એ કેઈ નિયમ ન હોઈ શકે, પણ ધર્મ, સમાજ અને રાજવ્યવસ્થાને સ્થિર બનાવવા બુદ્ધિશાળી સ્ત્રીઓના એવા એક વર્ગની જરૂર છે, જેમને અના શકે તેટલું ઉચ્ચ શિક્ષણ જૂદા જૂદા ક્ષેત્રોનું મળવું જોઈએ. ઉચ્ચ શિક્ષણ લીધેલ સ્ત્રીઓને આવો વર્ગ ફક્ત રાજકીય ક્ષેત્રમાં કામ કરવાનું જરૂર છે એવું નથી, તેને માટે કેળવણીના, સમાજના, ધર્મના અનેક ક્ષેત્રો છે, એટલું જ નહિ પણ કુટુંબ અને જ્ઞાતિવર્ગમાં તેઓ ઘણા ઉપગી છે. કુટુંબમાં, સમાજમાં અને ધર્મમાં આવો કેળવાયેલ વર્ગ ઉચ્ચ સંસ્કાર પાડી શકે છે. આપણું જ સમાજમાં સ્ત્રીપુરુષના શિક્ષણ અને સંસ્કારમાં ઘણી અસમાનતા હોવાથી કૌટુંબિક જીવનમાં જે વિસંવાદ જેવામાં આવે છે, તે સ્ત્રીઓના ઉચ્ચ શિક્ષણથી ઓછો થવા સંભવ છે. સ્ત્રી ફક્ત સમાજની શોભા ન હોવી જોઈએ, સમાજની શક્તિ હાવી જોઈએ. પ્રાથમિક શિક્ષણથી તો ફક્ત વાંચવા લખવા જેટલું ભાષાનું જ્ઞાન મળે છે. ઉચ્ચ શિક્ષણથી માણસને કર્તવ્યાકર્તવ્ય અને સારાસારને વિવેક આવે છે, સમાજમાં પોતાનું કયાં સ્થાન છે, તે સ્થાન કેવી રીતે ઉન્નત થઈ શકે, સમાજને પોતાનું જીવન કેમ ઉપયોગી થઈ શકે, આવી વિચારશક્તિ જાગ્રત થાય છે. ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવામાં આપણુથી વધારે કેળવાયેલ અને સંસ્કારી બહેનને સહજ સહવાસ મળે છે, દેશ પરદેશ જવા આવવાના પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે, વધારે કેળવાયેલ અમેરિકા, યુરોપ આદિ દેશમાં સ્ત્રીઓ કેવા ઉપયોગી કામો કરી શકે છે, તેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે, અને તે અનુભવ આપણું સમાજને મળી શકે છે. એટલું જ નહિ પણ આવા સુધરેલા કહેવાતા દેશોની સ્ત્રીઓના જીવનમાં કયાં કયાં ત્રુટીઓ છે, આચારવિચારમાં કયાં કયાં વિપરીતતા છે, તેમનું જીવન કેટલું અનુકરણ કરવા જેવું છે અને કેટલું ત્યાગ કરવાનું છે, તેનું પણ ભાન થાય છે. ઉપર જણાવેલ અનેક કારણોથી સ્ત્રીઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણની આવશ્યકતા સાબિત થાય છે.
(૨) ઘણું વાર એવી દલીલ કરવામાં આવે છે કે, કુદરતે સ્ત્રી અને પુરુષના શરીર અને મનના બંધારણમાં તફાવત રાખે છે એટલે સ્ત્રી અને પુરુષના કાર્યક્ષેત્ર ભિન્ન ભિન્ન હોવા જોઈએ. પ્રજોત્પત્તિ અને પ્રજાને ઉછેર સ્ત્રીના કાર્યક્ષેત્રનો વિષય છે, સમાજનું સંરક્ષણ અને પિષણ એ પુરુષને વિષય છે. આ દલીલમાં એકાંત તથ્ય નથી. સંસારનું ચક્ર ચાલતું રાખવા કુદરતે સ્ત્રી પુરુષના અમક અવયવો જાદા જાદા પ્રકારના બનાવ્યા છે, પણ તેટલા પરથી બંનેની શક્તિમાં ચૂનાધિક્ય રાખ્યું છે એવું જોવામાં આવતું નથી. હાલના વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર, જીવનશાસ્ત્ર, શરીરબંધારણશાસ્ત્ર કે માનસશાસ્ત્રના અવલોકનમાં અને
