Jain Dharm Prakash 1947 Pustak 063 Ank 04

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 9

અંક ૪ થો ]
ભેગમીમાંસા
-
૭૩
સંબંધથી રહે છે તે ગુણ તે દ્રવ્ય છોડીને બીજામાં જઈ શકે નહિં કારણ કે ગુણ-ગુણીને અભેદ સંબંધ હોવાથી એકબીજાથી છૂટા પડી શકતા નથી. જ્યાં ગુણ હોય છે ત્યાં ગુણી અવશ્ય હોય જ છે અને જ્યાં ગુણી હોય છે ત્યાં ગુણ હોય છે. અર્થાત બે દ્રવ્યોના સંયોગ થાય છે ત્યાં એક બીજાનો ગુણ એક બીજમાં જતો નથી છતાં જે બાહ્ય દૃષ્ટિથી જોતાં જણાય તો ત્યાં તે ગુણના દ્રવ્યને અંશ સૂમપણે રહેલું હોય છે; જેમ કે–દેવતામાં તપાવેલી ઈટમાં અથવા ગરમ પાણીમાં બાળી નાંખે તેવી ઉષ્ણુતા જણાય છે પણ દેવતા જણાતા નથી છતાં ઈંટમાં અગ્નિ સૂક્ષ્મપણે રૂપાંતરથી રહે છે કે જેને લઇને ઉતા જણાય છે. તે સૂક્ષ્મરૂપે રહેલા અગ્નિ જ્યારે નષ્ટ થાય છે ત્યારે ઉbણુતા નષ્ટ થવાથી ઈંટ ઠંડી થઈ જાય છે. અમુક વખત સુધી વસ્ત્રોની પેટીમાં કસ્તુરી, કપૂર આદિ સુગંધી વસ્તુ રાખીને કાઢી લેવામાં આવે તો યે પેટીમાં સુગંધી બની રહે છે પણ સાંધી દ્રવ્ય જણાતું ન તેથી કરી કાંઈ સુગંધી દ્રવ્યથી છૂટી પડેલી સુગંધ પેટીમાં નથી પણું વસ્ત્રોમાં કસ્તુરી આદિ દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપણે પ્રવેશ કરી ગયું છે તેની સુગંધ છે. આવી જ રીતે ભિન્ન ગુણવાળા દ્રવ્યમાં ભિન્ન ગુણમાત્રનું પ્રત્યક્ષ થાય ત્યાં તે ગુણના આધારભૂત દ્રવ્ય પણ અવશ્ય રહેલું જ હોય છે, છતાં સુક્ષ્મતાને લઈને જણાતું નથી. જે દ્રવ્યથી ગુણ છૂટો પડી ભિન્ન ગુણવાળા દ્રવ્યમાં ભળે તો તે ગુણનો તે દ્રવ્યની સાથે સંયોગ સંબંધ કહી શકાય અને વિયોગ થવાથી પોતાના દ્રવ્યમાં પણ તેનો સંયોગ સંબંધ મનાય. આવી રીતે
જે ગુણ-ગુણીનો સંયોગ સંબંધ માનવામાં આવે તો પછી નિશ્ચિત દ્રવ્ય જેવી કોઈ વસ્તુ જ ન રહે, કારણ કે આ અમુક દ્રવ્ય છે એમ નિશ્ચિત કરનાર તેનો અસાધારણ ગુણ હોય છે. જેમકે મીઠાશ ગુણ સાકરને, કડવાશ કરીયાતાને, શીતળતા પાણીને, ઉતા અગ્નિને અને ઉપયોગ ગુણ આત્માને નિશ્ચિત જણાવે છે. સંયોગ વિયોગવાળી વસ્તુ તે દ્રવ્ય છે. તેમને એક બીજાની સાથે સંગ-વિયોગ થાય છે પણ ગુણનો તો થઈ શકે જ નહિં. એક ગુણનો બીજા ગુણ સાથે કે કોઈ પણ દ્રવ્યની સાથે સંગ સંબંધ થાય જ નહિ. અને જો ગુણોને સંયોગ સંબંધવાળા માનવામાં આવે તે પછી ચેતન, જડ થાય અને અજીવ, જીવ થઈ જાય, સાકર કરીઆઅને અગ્નિ પાણી થઈ જાય. આવી જ રીતે જે થાય તો દ્રવ્ય-ગુણની વ્યવસ્થા ન રહેવાથી બધુંય અવ્યવસ્થિત થઈ જાય. સમાન ગુણવાળા અનેક દ્રવ્ય ભેગાં થાય તોયે એક દ્રવ્યના ગુણ બીજા દ્રવ્યમાં ભળે નહીં પણ જે દ્રવ્યમાં જેટલો ગુણ હોય તેટલો જ તેમાં સ્થિર રહે પણ વૃદ્ધિ-હાનિ થાય નહિં. અનંત સિદ્ધાત્માઓ ભેગા મળીને રહે છે અને બધાયમાં જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણ એક સરખા રહેલા છે પણ તે એક સિદ્ધને ગુણ પોતાના આત્મદ્રવ્યમાંથી છૂટો પડીને બીજા સિદ્ધમાં ભળી શકે નહિ અર્થાત ભિન્ન સિદ્ધાત્મા દ્રવ્ય )ના ગુણ તરીકે કહી શકાય નહિં, છતાં બંધાય સિદ્ધોના જ્ઞાનાદિ ગુણ પિતાનું જાણવાનું કાર્ય કરવામાં જુદા પડતા નથી. એક સરખી રીતે એક સાથે જ કરે છે, પણ આત્મા દ્રવ્યની દૃષ્ટિથી તેમાં ભેદ પડે છે. જેમ હજાર દીવા એક સ્થળે મૂક્યા હોય તો બધાય દીવાનો પ્રકાશ ભેગો મળીને અજવાળું કરે છે તે પ્રકાશમાં જરાયે ભેદ જણાતો નથી કે આટલે પ્રકાશ અમુક દીવાનો છે અને એટલે