________________
ઝિસ પ્રથમ અંગનું પરિમાણુ
( લેખક-પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ. )
આ “હા” અવસર્પિણીમાં “ભારત વર્ષમાં જે ચોવીસ તીર્થંકર થયા તેમાંના છેલ્લા તીર્થંકર તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી છે. એમની પાસેથી આગની સર્વસાધારણું ચાવી (master key) રૂ૫ “ત્રિપદી મેળવી એમના અગિયારે મુખ્ય શિષ્યોએ-ગણુધરેએ એકેક દ્વાદશાંગ ગણિપિટક રચ્યું. આમ જે અગ્યાર ગણિપિટકો રચાયા તેમાંનું પાંચમા ગણધર નામે સુધર્મ સ્વામીએ રચેલું ગણિપિટક અને તે પણ અપૂર્ણ સ્વરૂપમાં આજે મળે છે. દિઠિવાયને નામે ઓળખાતું અને સૈથી પ્રથમ રચાયેલું પણ બારમા તરીકે સ્થપાયેલું અંગ તો કેટલી છે સદીઓ થયા નાશ પામ્યું છે. આયાર નામનું અંગ સ્થાપનાની દષ્ટિએ પ્રથમ છે એટલે એને પ્રથમ અંગે તરીકે મેં નિર્દેશ કર્યો છે. આના પરિમાણમાં શી વધઘટ થઈ છે તે વિચારવા માટે આ લેખ લખાય છે. - આજે જે સ્વરૂપમાં આપણને આયાર મળે છે તેમાં બે સુકબંધ( શ્રતસ્કંધ) છે. પહેલામાં આઠ અજઝયણ ( અધ્યયન ) છે અને બીજામાં સાત સાત અજઝયવાળી બે ચૂલા, ભાવણ નામના અઝયણુરૂપ ત્રીજી ચૂલા અને વિશ્રુત્તિ નામના અજઝયણરૂપ ચોથી ચૂલા છે. આમ એકંદર ચોવીસ અજઝયણ છે.
વીરસંવત ૯૮૦ અર્થાત વિ. સં. ૫૧માં એટલે ઇ. સ. ૪૫૪ માં અથવા તો મતાન્તર પ્રમાણે વીરસંવત ૯૯૭માં દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણની દેખદેખ હેઠળ આગામે પુસ્તકારૂઢ થયા ત્યાર પછી એની કશી નવી સંકલના થઈ નથી. એટલે આજે મળી આવતા આગમે જે પુસ્તકારૂઢ થયા છે તેની આ સંકલના લગભગ ૧૫૦૦ વર્ષો થયાં તે એની એ સચવાઈ રહી છે.
સમવાય( સુર ૯ )માં નવ “બંભચેર” ગણાવાયાં છે. એ નવ નામ તે આયારના પહેલા સુયકખંધના નવ અઝયણું છે એ હકીકત સમવાય( સુત્ત ૨૫)માં આયારના પચ્ચીસ અજઝયણે ગણાવાયાં છે તે ઉપરથી સ્પષ્ટપણે જોવાય છે. સમવાયના ૧૩૬માં સુત્ત (સૂત્ર)માં આયારના બે સુયકખંધે છે. એનાં ૨૫ અઝયણુ છે. પંચ્યાસી ઉદ્દેસણુ કાલ છે, પંચાસી સમુદ્દેસણકાલ છે, પદાઝથી એટલે પદના પરિમાણથી અરઢ હજાર પદ , સંખ્યાત અક્ષરે છે, સંખ્યાત વેઢ (વેષ્ટક) છે, અને સંખ્યાત સિલોગ ( ક) છે. નંદી (સુ. ૪૬)માં પણ આ જ હકીકત છે.
આયરનિત્તિ ( ગા. ૧૧)માં પણ નવ બ્રહ્મચર્યમય પ્રથમ અકબંધ છે એવો ઉલ્લેખ છે. સાથે સાથે ત્યાં આયારને ૧૮૦૦૦ પદવાળો વેદ કહ્યો છે. વિશેષમાં એને પાંચ ચૂલા છે અને પદાઝથી એ બહુ અને બહુતર છે એમ કહ્યું છે. આ ગાથા નીચે મૂજબ છે –
