Jain Dharm Prakash 1947 Pustak 063 Ank 04

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533741/1

Page #1

રા કાકા - 8 'ય'
मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्या।
શ્રી જૈનધર્મપ્રકાશ
PLE
A RIG
ki
39પાલ
परमनिधान
श्रीजेनधर्म प्रसारक सभा
પુસ્તક ૬૩ મું
અંક ૪ થે
માહ
ઈ. સ. ૧૯૪૭
૨૧ મી જાન્યુઆરી
વીર સં. ર૪૭૩
વિક્રમ સં. ૨૦૦૩ પ્રગટકર્તા– શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર

Page #2

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
બહારગામ માટે બાર અંક ને પિસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧-૧૨-૦ પુસ્તક એ } મહા { . . ૨૦૦૩
अनुक्रमणिका
સં. ૨૪૭૩
અંક ૪ થે.
૧: શ્રીપપ્રભસ્વામીનું સ્તવન ... ' ... ( આચાર્યશ્રી વિજય પદ્મસુરિજી) ૬૯ ૨. શ્રી જિનેંદ્ર સ્તવન સુમન ... ( શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ-માલેગામ) ૭૦ ૩. શ્રી સંવર ભાવના • ••• ... (મગનલાલ મોતીચંદ શાહ ) ૭૧ ૪. ભેગમીમાંસા ... .... ( આ.શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ ) ૭ર ૫. ન્યાયખંડખાદ્યમ : સાર્થ: ૮ .. .(જીવરાજભાઈ ઓધવજી દોશી ) ૭૬ ૬. સુભાષિતરત્નમંજૂષા - ... ••• ... ( સ્વ. કુંવરજીભાઇ ) ૮૦ ૭. અધ્યાત્મ-શ્રીપાલચરિત્ર: ૩ ... ... (મોહનલાલ દીપચંદ ચેકસી) ૮૧ ८. पारसी भाषा की जैन रचनायें . .... ( અગરચંદજી નાહટા ) ૮૪ ૯. પ્રથમ અંગનું પરિમાણ
(પ્રો. હીરાલાલ રસિકલાલ કાપડિયા) ૮૭ ૧૦. સભા સમાચાર - ૧૧. સ્વીકાર અને આભાર
ટી. પે. ૩ ૧૨. સદ્દગતને સ્મરણાંજલિ .. ... ( અમરચંદ માવજી શાહ) તા. ૫. ૪
પેટ્રન
$
| નવા સભાસદો. શ્રી બબલચંદભાઈ કેશવલાલ મોદી મુંબઈ ૨. ડોકટર પ્રેમચંદ વર્ધમાન શાહ તલાદ
લાઈફ મેઅર ૩. ચત્રભુજ ભગવાનલાલ શાહ
વેરાવળ ૪. શ્રી ગણેશમલ ચાંદમલ શેઠ
ખ્યાવ૨ . ,, હીરાલાલ એમ. શાહ
અગાસ શાહ ગુણવંતરાય ન્યાલચંદ
શીહાર ૭. નરોત્તમદાસ શામજીભાઇ શેઠ મુંબઈ વાર્ષિકમાંથી , ૮ દીપચંદ જીવણલાલ શાહ
ભાવનગર ) , ૯. લખમશી વીંદજી શાહ
મુંબઈ વાર્ષિક મેમ્બર ૧૦. શા કીસનદાસ ભુખણુદાસ
માલેગામ ૧૧ સંઘવી મનસુખલાલ જેચંદભાઈ ભાવનગર
+

Page #3

શ્રીયુત અમલચંદભાઇ કેશવલાલ મેઢી
66
97
આપણા પવિત્ર તી શ્રી સમેતશિખર ના કેસને માટે સફળ પ્રયાસ કરનાર અમદાવાદનિવાસી જાણીતા ધારાશાસ્ત્રી ૧૦ શ્રી કેશવલાલ પ્રેમચંદ મેાદીના નામથી ભાગ્યેજ જૈન સમાજ અજાણ હશે. શ્રી ખમલચ ંદભાઇ તેઓશ્રીના સુપુત્ર છે. સન ૧૯૦૦ ની ૨૬ મી એકટારે તેમને જન્મ થયેàા. બુદ્ધિકોશલ્ય ને ચીવટને પરિણામે તેઓનુ અધ્યયન તેજસ્વી નિવડયું અને માહેાશ ધારાશાસ્ત્રીના પુત્ર વકીલવમાં અજોડ સ્થાન પ્રાપ્ત કરશે તેવી આશા ઉદ્ભવી પણ શારીરિક સંપત્તિ સારી ન રહેવાને કારણે તેમના કેલેજના અભ્યાસ અધૂરો રહ્યો અને માત્ર વીશ વર્ષની વયે વ્યાપારી લાઇનમાં ઝુકાવ્યું.
શરૂઆતમાં મુખખાતે સાઇકલના વ્યાપાર શરૂ કર્યો, ત્યારખાદ મલખારખાતે રબ્બરના ઉદ્યોગ શરૂ કર્યાં અને તેમની વ્યાપાર-કુશળતાથી આકર્ષાઈ “ મીરલા બ્રધર્સ ” જેવી માતબર વ્યાપારી–પેઢીએ તેમના સંસર્ગ સાધ્યા. શ્રીયુત ખખલચંદભાઇએ પેાતાનું સ્થાન અગ્રગણ્ય વ્યાપારી–પેઢીઓની હરાળમાં જમાવી લીધું છે.
પિતાના સુસ ંસ્કારો તેમનામાં ઉતર્યા છે, અને તેમની ધર્મભાવના ઘણી જ પ્રશંસનીય છે. તેએ માત્ર વ્યાપારી જ નહીં પરંતુ સાક્ષર પણ છે અને માત્ર વીસ વર્ષની વયે “ તરંગવતી” જેવા ગ્રંથનું એડીટ પણ તેઓએ કર્યું હતું.
તેમને સમાજ-પ્રેમ તેમજ કેળવણી-પ્રેમ જાણીતા છે અને કીર્તિની અભિલાષા વગરનું તેમનું ગુપ્તદાન પણ આપણી પ્રશંસા માગી લે છે. વિદ્યોત્તેજક મ`ડળ, મહાવીર વિદ્યાલય, ખાલાશ્રમ, ગુરુકુલ વિગેરે આપણી ઘણી સંસ્થાઓમાં તેએ એક યા ખીજી રીતે જોડાયેલા છે.
આવા એક સજ્જન સગૃહસ્થ આપણી સભાના કાર્ય થી આક સાંઇ સભાના પેટ્રનપદના સ્વીકાર કરે છે, તે સભાને માટે પણ ગૌરવના વિષય છે. અમે શ્રી મખલચ ંદભાઇનું દીર્ઘાયુષ ઇચ્છી તેઓ સુકૃતનાં અનેક કાર્યો કરે તેમ પ્રાથીએ છીએ.

Page #4


Page #5

--
*
*
* જેનધર્મપ્રકાશ તિ
પુસ્તક ૬૩ મું. )
અંક ૪ થે
.: મહા :
વીર સ, ૨૪૭૩ વિ. સં. ૨૦૦૩
મોક્ષાર્થના રથ શાનવૃદ્ધિઃ વા (મુદ્રાલેખ) - શ્રી પદ્મપ્રભુસ્વામીનું સ્તવન
(રાગ–ગિરિવર દરિસણ વિરલા પાવે) વંદે પદકજ પદ્મપ્રભુના, વાંછિત પૂરે ભવ્ય જનોના પા લંછન દેહવણે રાતા, શ્રીધરસુશીમાં પુત્ર વિખ્યાતા–વંદ૦૧ કાર્તિક વદિ બારસ દિન જાયા, કૌશાંબી જન સવિ હરખાયા; કાયપ્રમાણ અઢીસો ધનુષ્ય, ત્રીસ લાખ પૂરવનું આયુષ્ય–વંદેર કુંવરપણે સાડી સાત લાખ પૂર્વ, રાજ્ય સાડી એકવીસ લખપૂર્વક એક લાખ પૂરવ સંયમવંતા, માસ ઇ છદ્મસ્થભાવ ધરંતા–વંદ૦૩ કેવલનાણી તીર્થ ઠવતા, સમેતશિખર પ્રયાણ કરંતા; ત્રણ સે આઠ શ્રમણ પરિવારે, સિદ્ધ તરે બીજાને તારે-વંદે૦૪ અંતર પંચમ છઠ્ઠા પ્રભુનું, નેવું સહસ કેડી સાગરનું, નેમિસૂરીશ્વર પવસૂરિએ, પુણ્ય થુણિયા પદ્મપ્રભુને–વંદ૦૫
આચાર્યશ્રી વિજયપઘસૂરિજી

Page #6

*
નદી ના કોઇ નાના મici. - -
- તમારા માતા-પિતા,
તથા રામ માપક સમાજ પર કામ
" શ્રી જિનેંદ્ર સ્તવન સુમન
:
( Cons
એક નામ
So nowાના
( દેશી કડખાની ) વિમલ મુખચંદ્ર જિનરાજને દેખતા, અમૃતરસ ઉદધિ મન મુદિત હરખે; !! સ્વાનુભવ રૂપ નિજ આત્માનું સાંભરે, હર્ષ ઉત્કર્ષ મન આત્મ પરખે. આંકણી. !! છે ચંદ્ર ઉપમાન જિનમુખતણે નવ ઘટે, ચંદ્ર સકલંક જનમાંહિ ગાજે; ) બાહ્ય અત્યંતરે જિનપતિ વિમલ જે, તેહને ચંદ્ર ઉપમા ન છાજે. વિમલ૦ ૧ @ આ સૂર્યસમ તેજ જિનરાજ મુખ જેવતા, સકલ વિકસિત થયા આત્મકમલે; .
પણ રવિ દાહ આપે પ્રભુ શાંતિને, તેહથી વિફલ ઉપમાન ન ભલે. વિમલ૦ ૨ ભક્ત મનકામના પૂરતા ભક્તિરસ, શુદ્ધતા અમિત ઉત્કર્ષથી જે; ન
કલ્પતરુસમ વિભુ જે મનવાંછના, શુદ્ધ બુદ્ધિ ધરી જેહ કીજે. વિમલ૦ ૩ | છે તેહ ઉપમાન પણ વિફલ થાવે ઈહાં, કલ્પતરુ કાષ્ટ કિમ દેવ છાજે? II સ્વગુણગણ પૂર્ણ ઉત્કર્ષયુત જિનપતિ, જે ચિદાનંદરૂપે બિરાજે. વિમલ છે !
જિનપતિ શુદ્ધ પારસમણું જેહના, સ્પર્શથી લેહ કાંચન નિપાવે © કેઈક ભવિ જિનતણું ગુણગણસ્પર્શથી, સર્વ સંસારથી મુક્તિ પાવે. વિમલ૦ ૫ છે છે પણ દિસે તેહ પારસ ખરે પ્રતિર, પ્રકૃતિજડ ચેતનારહિત જગમાં છે છેપરમ મંગલ ચિદાત્મા પ્રભુ નિર્મલે, પૂર્ણ ચૈતન્યમય મુક્તિપુરીમાં. વિમલ૦ ૬
નિરુપમ પ્રભુ દિસે અપ્રતિમ જગ વિષે, જેવી ભક્તિ ભવિચિત્ત રંજે છે | સ્વરૂપ સુંદર પ્રભુ અરૂપ નિર્મળ કહ્યા, તેહના ભજકને કો” ન ગજે. વિમલ૦ ૭ II
પ્રભુતણું ભક્તિની શીતલ છાયડી, જે લહે અમરપદ તેહ પામે છે - ભવદવ તેહને કઈ પડે નહીં, શાંતિથી અમૃતરસ મુક્તિધામે. વિમલ૦ ૮ જીિ ન ઓળખે જે કોઈ આત્મભાવે તને, વિકૃતિ સંસાર તસ નાશ પામે છે 1 તાર મુજ દીનને તું દયાનિધિ ભલે, અપતે નમન બાલેદ્ ચરણે. વિમલ૦ ૯
કવિ બાલચંદ હીરાચંદ છે
માલેગામ.
માલિમ ord ના કાકા inણામ પામw Us
દેના બીજા
માન િ

Page #7

תכולתגובהבהבהבהב
ובתבובתגובוכהלהב
શ્રી સંવર ભાવના. એકડાના અંક વિનાના, શૂન્ય સઘળાં વ્યર્થ છે, તેમ નેત્ર વિના પ્રાણીને, પ્રકાશ સૂર્યને વ્યર્થ છે; વૃષ્ટિ વિના કૃષિકારની, કૃષિ નકામી જાય છે, સમભાવ વિનાને ઉગ્ર તપ પણ, નિરર્થક મનાય છે. જેના વડે સુખ નહીં મળ્યું, તે ધન શું છે કામનું?
જ્યાં જીવને સંતોષ નથી ત્યાં, સુખ જાણે નામનું સમાધિ નથી જ્યાં ચિત્તની, ત્યાં સંયમના જ અભાવ છે, સંયમ પણ સમકિત વગરનો, સદાય બાહ્ય ભાવ છે. ૨ ઔષધિના ઉપચાર વિણ જેમ, શરીરવ્યાધિ ના ટળે, ક્ષુધાતુર છે અન્ન વિના ખરે ! ક્ષુધા શાંતિ જ શિવ છે; તૃષાતુરને જળ વિના જેમ, તૃષા પીડા મટતી નથી, તેમ કર્મ-રોગેની સરિતા, વિરતિ વિના ઘટતી નથી. અણુવ્રત અને મહાવ્રત, એ બે ભેદ છે વિરતિતણુ, મહાવ્રતના પાંચ પ્રકારે, મુનિના ધર્મ પ્રમાણુવા; દ્વાદશ પ્રકારે અણુવ્રત, શ્રાવક ધમ વિચારવા, પાપ ધારો અટકાવવા આ, વિરતિ માર્ગ સ્વીકારો. ઘડપણુ અને વ્યાધિવડે, જેમ શરીર દુર્બળ થાય છે, લેભથી પણ કીર્તિને ખરે! જગમાં નાશ જણાય છે; પ્રમાદથી તો સર્વ ગુણને, નાશ નિશ્ચય થાય છે, પ્રમાદ તજી પુરુષાર્થ કરતાં, સાચું સુખ પમાય છે. જ્વરતણું વ્યાધિ જતાં, જેમ ક્ષુધા-વૃદ્ધિ થાય છે, ઉદરતણે મળ દૂર થાતાં, જઠર પીડા સમી જાય છે, પ્રમાદને દુર્ગુણ જતાં, ગુણ આત્માનો ઉભરાય છે, ઉચ ગુણની પ્રાપ્તિ કરતાં, દુર્બળતા દૂર થાય છે. કષાય ભાવેજ જીવને, નારક ગતિ લઈ જાય છે, ઊંચા ભવોના સુખ છેદી, દુઃખ મહાન પમાય છે; કયારે તનું? આ કષાય સંગને એ વિચાર કરે, આ આઠમી ભાવનાતણુ, અકષાય ભાવોને ગ્રહ. મન, વચન ને કાયાતણી, અનિત્ય વૃત્તિઓ થાય છે, આ અશુભ ગે ઇન્દ્રિયોથી, બહુ રીતે સેવાય છે; આત્મિક બળને નાશ કરતી, સર્વ વૃત્તિઓને તજે, અટકાવીને અશુભ ગે, શુદ્ધ વૃત્તિઓને તજે. ૮
મગનલાલ મોતીચંદ શાહ-વઢવાણ કેમ્પ ge. UBJFDFgBUFFF E RSTUFC:૭૧)BRUBS - GURUFFEBRUBURER
וחכוכותבתככוכתכוכתכתבובובובובתבובובובובתכולתברבתבר
זבחברבורבותכוכתכתכתבתכתכוכתכתבתכתובתבבובובובתבובב

Page #8

ભાગમીમાંસા X~~~~~~~
લેખક—આચાર્ય શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ
જે માનવી ભાગથી સુખ માને છે તેણે ભાગ શું વસ્તુ છે તેને સમ્યગ્ બુદ્ધિપૂર્વ ક પ્રથમ વિચાર કરવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે. ભાગના બે અર્થ થાય છે. એક તા વાપરવું અને ખીજો સયાગ. તેમાં વાપરવારૂપ ભાગ એ પ્રકારના છે. એક તા પેાતાની જ વસ્તુ વાપરવી અને બીજો પારકી વસ્તુ વાપરવી. પેાતાની વસ્તુ વાપરવારૂપ ભાગ આત્માને માટે સમ્યગ્નાનાદિ છે કે જેને આત્મા પ્રત્યેક ક્ષણે વાપરી રહ્યો છે. જ્ઞાન, દર્શીન તથા ચારિત્ર આદિ વાપરીને આત્માએ પેાતાનું સ્વરૂપ જાળવી રાખ્યું છે. અને જીવન વાપરીને પેાતાનુ અસ્તિત્વ ટકાવી રાખ્યુ છે. જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણા છે અને તે આત્માના પેાતાના હાવાથી આત્મસ્વરૂપ છે એટલે તેને ત્રણે કાળમાં વિયોગ થતા નથી. એટલા માટે જ આત્માને તાત્વિક દષ્ટિથી સ્વ-વરૂપના ભાક્તા કહ્યો છે. આત્માને સમ્યગ્દાવિંદ પોતાના ગુણા ભાગવવાને માટે પૌલિક કાઇ પણ વસ્તુની જરૂરત પડતી નથી; કારણ કે તાદાત્મ્ય સબધથી પેાતાની અંદર જ રહેલા પેાતાના જ ગુણાને ભાગવવાને માટે ભિન્ન ગુણુ-ધર્મ વાળા દ્રવ્યની આવશ્યક્તા હેાય જ નહિ. સાકરને પેાતાનું સ્વરૂપ જાળવી રાખવાને માટે મીઠાશ વાપરવા કરીઆતાની જરૂરત પડતી નથી, અગ્નિને પેાતાનું અરિતત્વ ટકાવી રાખવા ઉષ્ણુતા વાપરવાને માટે પાણીની આવશ્યકતા હૈાતી નથી. અર્થાત્ કરીઆતાના સયેાગથી સાકર મીઠી કહેવાય નહિં અને પાણીના સયાગથી અગ્નિ ઉષ્ણુ કહેવાય નહિ; કારણ કે ભિન્ન સ્વરૂપવાળા દ્રઐાના ગુણા પણ-ભિન્ન હાવાથી કરીઆતાના ગુણ સાકરની મીઠાશના અને પાણીના ગુણ અગ્નિની ઉષ્ણતાના બાધક છે પણુ સાધક નથી. તેવી જ રીતે આત્માને જ્ઞાનાદિ ગુણો વાપરવાને માટે જડદ્રવ્યના સચેાગની જરૂરત નથી, કારણ કે પુદ્દગલ દ્રવ્ય આત્મ દ્રવ્યથી ભિન્ન ગુણધર્મ વાળુ' છે એટલે જ્ઞાનાદિ ગુણા વાપરવાને માટે આત્માને બાધક થાય છે પણ સાધક થઈ શકતું નથી.
L
આત્મા નિર'તર જ્ઞાનાદિ ગુણાના ભક્તા છે એટલે આત્માના ભાગ પરના સયેાગરૂપ નથી પણ રવ-સ્વરૂપ છે. એટલે કાઇ પણ વસ્તુના સયેાગ સિવાય-પછી તે વસ્તુ જડ હોય કે ચૈતન્ય હાય, દ્રવ્ય હાય, ગુણુ હાય કે પર્યાય હાય—વસ્તુ માત્રને પેાતાના જ્ઞાન ગુણથી જાણવી તે જ આત્માનું ભાગવવાપણુ` છે. બાકી તેા તેનું ભક્તાપણું તાત્વિક દ્રષ્ટિથી જોઇએ તેા બીજી કાઇપણ રીતે બની શકતું નથી. આવી જ રીતે દ્રવ્યમાત્રાતાતાના ગુણાને ભાગવે છે અને પેાતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખે છે. ભાગ સંબધને કહેવામાં આવે છે, તે એ પ્રકારે છે: એક તાદાત્મ્ય સબંધ અને જો સાગ સબંધ. ગુણ ગુણીનેા સ્વરૂપ સબંધ છે, અર્થાત્ ગુણુ . પાતપાતાના દ્રવ્યમાં તાદાત્મ્ય સંબંધથી રહે છે અને દ્રવ્યાના પરસ્પર સયાગ સબંધ છે. છએ દ્રશ્ય સયોગ સબધથી ભેગાં મળીને રહે છે છતાં ભિન્ન ગુણ–ધમવાળાં હાવાથી એક સ્વરૂપ થઇ જતાં નથી, કારણ કે જે દ્રવ્યમાં જે ગુણુ સ્વરૂપ → (૭૨)

Page #9

અંક ૪ થો ]
ભેગમીમાંસા
-
૭૩
સંબંધથી રહે છે તે ગુણ તે દ્રવ્ય છોડીને બીજામાં જઈ શકે નહિં કારણ કે ગુણ-ગુણીને અભેદ સંબંધ હોવાથી એકબીજાથી છૂટા પડી શકતા નથી. જ્યાં ગુણ હોય છે ત્યાં ગુણી અવશ્ય હોય જ છે અને જ્યાં ગુણી હોય છે ત્યાં ગુણ હોય છે. અર્થાત બે દ્રવ્યોના સંયોગ થાય છે ત્યાં એક બીજાનો ગુણ એક બીજમાં જતો નથી છતાં જે બાહ્ય દૃષ્ટિથી જોતાં જણાય તો ત્યાં તે ગુણના દ્રવ્યને અંશ સૂમપણે રહેલું હોય છે; જેમ કે–દેવતામાં તપાવેલી ઈટમાં અથવા ગરમ પાણીમાં બાળી નાંખે તેવી ઉષ્ણુતા જણાય છે પણ દેવતા જણાતા નથી છતાં ઈંટમાં અગ્નિ સૂક્ષ્મપણે રૂપાંતરથી રહે છે કે જેને લઇને ઉતા જણાય છે. તે સૂક્ષ્મરૂપે રહેલા અગ્નિ જ્યારે નષ્ટ થાય છે ત્યારે ઉbણુતા નષ્ટ થવાથી ઈંટ ઠંડી થઈ જાય છે. અમુક વખત સુધી વસ્ત્રોની પેટીમાં કસ્તુરી, કપૂર આદિ સુગંધી વસ્તુ રાખીને કાઢી લેવામાં આવે તો યે પેટીમાં સુગંધી બની રહે છે પણ સાંધી દ્રવ્ય જણાતું ન તેથી કરી કાંઈ સુગંધી દ્રવ્યથી છૂટી પડેલી સુગંધ પેટીમાં નથી પણું વસ્ત્રોમાં કસ્તુરી આદિ દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપણે પ્રવેશ કરી ગયું છે તેની સુગંધ છે. આવી જ રીતે ભિન્ન ગુણવાળા દ્રવ્યમાં ભિન્ન ગુણમાત્રનું પ્રત્યક્ષ થાય ત્યાં તે ગુણના આધારભૂત દ્રવ્ય પણ અવશ્ય રહેલું જ હોય છે, છતાં સુક્ષ્મતાને લઈને જણાતું નથી. જે દ્રવ્યથી ગુણ છૂટો પડી ભિન્ન ગુણવાળા દ્રવ્યમાં ભળે તો તે ગુણનો તે દ્રવ્યની સાથે સંયોગ સંબંધ કહી શકાય અને વિયોગ થવાથી પોતાના દ્રવ્યમાં પણ તેનો સંયોગ સંબંધ મનાય. આવી રીતે
જે ગુણ-ગુણીનો સંયોગ સંબંધ માનવામાં આવે તો પછી નિશ્ચિત દ્રવ્ય જેવી કોઈ વસ્તુ જ ન રહે, કારણ કે આ અમુક દ્રવ્ય છે એમ નિશ્ચિત કરનાર તેનો અસાધારણ ગુણ હોય છે. જેમકે મીઠાશ ગુણ સાકરને, કડવાશ કરીયાતાને, શીતળતા પાણીને, ઉતા અગ્નિને અને ઉપયોગ ગુણ આત્માને નિશ્ચિત જણાવે છે. સંયોગ વિયોગવાળી વસ્તુ તે દ્રવ્ય છે. તેમને એક બીજાની સાથે સંગ-વિયોગ થાય છે પણ ગુણનો તો થઈ શકે જ નહિં. એક ગુણનો બીજા ગુણ સાથે કે કોઈ પણ દ્રવ્યની સાથે સંગ સંબંધ થાય જ નહિ. અને જો ગુણોને સંયોગ સંબંધવાળા માનવામાં આવે તે પછી ચેતન, જડ થાય અને અજીવ, જીવ થઈ જાય, સાકર કરીઆઅને અગ્નિ પાણી થઈ જાય. આવી જ રીતે જે થાય તો દ્રવ્ય-ગુણની વ્યવસ્થા ન રહેવાથી બધુંય અવ્યવસ્થિત થઈ જાય. સમાન ગુણવાળા અનેક દ્રવ્ય ભેગાં થાય તોયે એક દ્રવ્યના ગુણ બીજા દ્રવ્યમાં ભળે નહીં પણ જે દ્રવ્યમાં જેટલો ગુણ હોય તેટલો જ તેમાં સ્થિર રહે પણ વૃદ્ધિ-હાનિ થાય નહિં. અનંત સિદ્ધાત્માઓ ભેગા મળીને રહે છે અને બધાયમાં જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણ એક સરખા રહેલા છે પણ તે એક સિદ્ધને ગુણ પોતાના આત્મદ્રવ્યમાંથી છૂટો પડીને બીજા સિદ્ધમાં ભળી શકે નહિ અર્થાત ભિન્ન સિદ્ધાત્મા દ્રવ્ય )ના ગુણ તરીકે કહી શકાય નહિં, છતાં બંધાય સિદ્ધોના જ્ઞાનાદિ ગુણ પિતાનું જાણવાનું કાર્ય કરવામાં જુદા પડતા નથી. એક સરખી રીતે એક સાથે જ કરે છે, પણ આત્મા દ્રવ્યની દૃષ્ટિથી તેમાં ભેદ પડે છે. જેમ હજાર દીવા એક સ્થળે મૂક્યા હોય તો બધાય દીવાનો પ્રકાશ ભેગો મળીને અજવાળું કરે છે તે પ્રકાશમાં જરાયે ભેદ જણાતો નથી કે આટલે પ્રકાશ અમુક દીવાનો છે અને એટલે

Page #10

७४
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ મહા
પ્રકાશ અમુકન. એમ પ્રકાશના વિભાગ પાડી શકાય નહિ પણ ભેગે અભિનપણે દેખાતે પ્રકાશ હજાર દિવામાં ભિન્નપણે રહેલો છે. તે જ્યારે એક દીવો ત્યાંથી ઊંચકીને બીજે લઈ જવામાં આવે ત્યાં તેને પ્રકાશ, પ્રકાશસમૂહમાંથી નિકળી તેની સાથે જાય છે ત્યારે સ્પષ્ટ સમજાય છે કે એક સ્વરૂપ દેખાતો પ્રકાશ હજાર દીવાના સમૂહરૂ૫ છે. એક શેર વાટેલી સાકરને ભૂકો પડયો હોય તેના પ્રત્યેક કણમાં મીઠાશ રહેલી હોય છે. તે એક કણની બીજ કણમાં જતી નથી અને જે જાય તો તે કણ ફીક્કો થઈ જાય પણ તેમ થતું નથી; કારણ કે ભૂકામાંથી એક કણ લઈને જીભ ઉપર મૂકીયે તો તે મીઠે લાગે છે. આ ભેગી ભળેલી કણીઆઓની મીઠાશ પરિમિત પાણીમાં નાંખવાથી તેને મીઠું બનાવે છે. ભેગા ભળેલા કણોની મીઠાશમાં બતાવી શકાય નહિ કે આટલી મીઠાશ અમુક કણની અને આટલી અમુકની. તેવી જ રીતે અનંત સિદ્ધાત્માનું જ્ઞાન ભેગુ ભળીને એક સરખું કાર્ય કરતું હોય ત્યાં આટલું જ્ઞાન અમુક આત્માનું છે એમ છૂટું પાડી શકાય નહિ. પણ તે દરેક આત્મ દ્રવ્યમાં ભિન્નપણે રહેલું હોય છે, કોઈ પણ આત્માનું જ્ઞાન તેમાંથી નિકળીને બીજા આત્મામાં પ્રવેશ કરી શકે નહિં. દીપકના પ્રકાશ કે સાકરની મીઠાશ દીવાઓની સંખ્યા કે સાકરનું પ્રમાણ વધવાથી વધે છે અને ઘટવાથી ઘટે છે. તેમ આત્માઓને માટે હોતું નથી. આમાઓની સંખ્યા વધવાથી જ્ઞાનમાં કાંઈ પણ વૃદ્ધિ થતી નથી. શુદ્ધાત્માઓના સંયોગની સંખ્યા ગમે તેટલી વધે તોયે જ્ઞાન તો છે એટલું જ રહેવાનું, તેમાં જરાયે વૃદ્ધિ થતી નથી. ઘાતી કર્મ ક્ષય થવાથી જેટલું અને જેવું જ્ઞાન એક આત્માને થાય છે તેટલું અને તેવું જ બીજા આત્માઓને થાય છે. એટલે તે સંપૂર્ણ હોવાથી ઘણું આત્માએ ભેગા ભળે તોયે જ્ઞાનમાં ન્યૂનાધિકતા થઈ શકતી જ નથી. અને બીજું કારણ એ પણ છે કે અરૂપી દ્રવ્યોના ગુણ પણ અરૂપી જ હોય છે. એટલે શુદ્ધ અરૂપી દ્રવ્યના ગુણોની હાનિ વૃદ્ધિ થઈ શકતી નથી. જેટલા પ્રમાણમાં ગુણ એક અરૂપી દ્રવ્યમાં હોય છે તેટલા જ પ્રમાણમાં બીજા અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ હોય છે. એટલે એક દ્રવ્ય હોય કે અનેક સદશ દ્રવ્યનો સંગ હોય તેયે એક સરખી રીતે જ ગુણે રહેવાના. અને રૂપી દ્રવ્યના ગુણ પણ રૂપી હોવાથી રૂપી દ્રવ્યના સંયોગની ન્યૂનાધિકતાના પ્રમાણમાં ગુણમાં પણ જૂનાધિકતા થવાની જ. સંયોગ અનેક પ્રકારે થાય છે. દ્રવ્યનો દ્રવ્યની સાથે, દ્રવ્યનો ગુણની સાથે, ગુણને દ્રવ્યની સાથે અને ગુણને ગુણની સાથે-આ ચાર પ્રકારને સંગ પ્રત્યેક સદશ તથા વિસદશ દત્ય તથા ગુણને વિચાર કરતાં અપેક્ષાથી આઠ પ્રકારને સમજાય છે. વિસદશ દ્રવ્ય તથા વિદેશ ગુણોનો સંયોગ જેમ કે-દૂધ અને પાણી. આ બે વિસદશ દ્રવ્યમાં અસાધારણ ગુણ, વર્ણ તથા રસાદિ ભિન્ન હોવા છતાં પણ પ્રવાહીપણ રૂ૫ સાધારણ ગુણને લઇને બંને એક બીજામાં ઓતપ્રોત થઈ જાય છે. એટલે બંને એક ૩૫ દેખાય છે. એમાં જે દ્રવ્યની અધિકતા હોય છે તે સ્પષ્ટ જણાય છે અને ન્યૂન પ્રમાણુવાળું દ્રવ્ય જણાતું નથી પણ ભળેલું તો હોય જ છે. મીઠાશ અને ખારાશ રમત્યંત ભિન્ન રસાદિવાળા સાકર અને મીઠ' બંને વિસદશ દ્રોને સંગ થાય છે ત્યારે સ્વાદમાં વિચિ. ત્રતા જણાય છે છતાં વેત વર્ણમાં સરખાપણું હોવાથી ભેગાં ભળેલાં ભિન્ન જણાતાં

Page #11

અંક ૪ થો ]
ભેગમીમાંસા
૭૫
નથી, એક સ્વરૂપે જણાય છે. તે જીભ ઉપર મૂકવાથી બન્ને દ્રવ્ય જુદા હોવાથી તેની ભિન્નતા ઓળખાય છે.
સદશ ગુણુ-ધર્મવાળાં દ્રવ્યો જેવાં કે બુદ્ધાત્માઓ ભેગા ભળેલા એક રૂપે દેખાય છે, તેમના ગુણ ધર્મ સદશ હોવાથી અર્થાત અરૂપી અને જ્ઞાનાદિ ગુણ એક સરખા હેવાથી સર્વજ્ઞો સિવાય તેમની ભિન્નતા કોઈ પણ જાણી શકે નહિ; કારણ કે શુદ્ધામા ને કાઈ પણ ઈદ્રિય ગ્રહણ કરી શકતી નથી. એટલે અલ્પજ્ઞો જાણી શકતા નથી. પણ સાકર આદિ રૂપી દ્રવ્ય ભેગાં ભળ્યાં હોય તો જીભ આદિ ઇંદ્રિયોથી તેમની મીઠાશ આદિની ન્યૂનાધિકતાને લઈને જાણી શકાય છે, કે ઘણું દ્રવ્ય ભેગાં ભળ્યાં છે કે ન્યૂન છે. તેવી જ રીતે વિસદશ દ્રવ્યોને; જેમકે સાકર ને કરી આવું અથવા મીઠું, એમના સંચગોને ઇદ્રિયદ્વારા અલ્પજ્ઞ માણસ પણ જાણી શકે છે. આ પ્રમાણે રૂપી દ્રવ્ય માત્રને સંયોગ ઇદ્રિયથી જાણી શકાય છે. કેટલીક વસ્તુઓમાં ગુણ પ્રત્યક્ષ થાય છે અને દ્રવ્ય અપ્રત્યક્ષપણે ગૌણ રહે છે. જેમકે-ગરમ કરેલી ઈંટ તથા પાણી. સુગંધી વસ્તુથી વાસિત વસ્ત્ર વિગેરે. આ બધાયમાં ગુણનો ભિન્ન દ્રવ્યની સાથે સંયોગ પ્રત્યક્ષ છે અને તે ગુણ જે દ્રવ્યમાં સ્વરૂપસંબંધથી રહે છે તેને ભિન્ન દ્રવ્યની સાથે સંગ અપ્રત્યક્ષ છે. મીઠાશ, ખારાશ, ઉતા આદિ રૂપી ગુણેનું ભેગા ભળવું અને જ્ઞાનાદિ અરૂપી ગુણોનું ભેગા ભળવું તે એક અપેક્ષાથી ગુણોનો સંયોગ કહી શકાય. જો કે બે દ્રવ્યના સંયોગથી જ બંને દ્રવ્યોના ગુણ ભેગા ભળ્યા છે છતાં એક દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપણે રહેલું હોવાથી અપ્રત્યક્ષ છે અને એક દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ છે એ અપેક્ષાથી જ ગુણોનો સંયોગ કહી શકાય. પણ દ્રવ્યોના સોગ વગર કેવળ ગુણેને સંયોગ થઈ શકતો જ નથી. દ્રવ્ય એક સ્વરૂપમાં હાઈને ભિન્ન હોય ( આત્મદ્રવ્ય ) અને ગુગ ( જ્ઞાનાદિ ) એક સ્વરૂપવાળા અને અભિન્ન સ્વભાવવાળા હોય તે સમાન દ્રવ્યોના સંયોગમાં કે જ્યાં ગુણ અભિન્ન જણાય અને દ્રય ભિન્ન જણાય ત્યાં ગુનો સંગ કહેવાય અને જ્યાં ભિન્ન ગુણ હોય તથા દ્રવ્ય પણ ભિન્નસ્વરૂપ તથા સ્વભાવવાળું હોય તેવા બે દ્રવ્યના સંગમાં ગુણ જણાય પણ દ્રવ્ય ન જણાય ત્યાં ગુણનો દ્રવ્યની સાથે અથવા તો દ્રવ્યનો ગુણની સાથે સંગ કહી શકાય, જેમ કે ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ગરમ પાણી, સુગંધી વસ્ત્ર વિગેરે. જે કે ઈદ્રિ રૂપી ગુણને ગ્રહણ કરે છે પણ દ્રવ્યનો સાક્ષાત્કાર કરી શકતી નથી છતાં ગુણ ને ગુણ અભિન્ન હોવાથી ગુણના સાક્ષાત્કારની સાથે દ્રવ્યનો પણ સાક્ષાત્કાર કરે છે અર્થાત ગુણદાર ગુણીને જાણી શકે છે.
આત્માને પોતાને જ્ઞાન ગુણ ભોગવવાને બીજા દ્રવ્યોની અનાવશ્યકતા જણાવી તે ગુણ-ગુણના અભેદ સંબંધને લઇને જ છે અર્થાત જ્ઞાનધારા આત્મા જે જાણે છે તે જ્ઞાન ભિન્ન વસ્તુઓની સાથે કોઈ પણ સંબંધથી જોડાઈને આત્માને જણાવતું નથી પણ આત્માના અવગાહિત ક્ષેત્રમાં રહીને-આત્મપ્રદેશમાં અભિન્નપણે રહીને વસ્તુ માત્રને જણાવે છે. જો જ્ઞાન વસ્તુની સાથે સંબંધિત થઈને–જોડાઇને આત્માને જણાવવાના સ્વભાવવાળ હોય તે પછી સ્વરૂપસંબંધવાળા આત્માને પણ વસ્તુ માત્રની સાથે સંબંધ થવાથી આત્મા સર્વવ્યાપી થઈ જાય, પણ તે ઇષ્ટ નથી, કારણ કે સર્વજ્ઞોને અલકાકાશને પણ

Page #12

فارغكرنفايفك وقافي في مكافح عند
3 તાર્કિક યુક્તિઓવાળી શ્રી યશોવિજયજી ૬ છે મહારાજે રચેલી શ્રી વીરપરમાત્માની સ્તુતિ
न्यायखण्डखाद्यम्
જૂન-( ૮ )= લેખક-શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દેશી. B. A. LL. B.
(ગતાંક પૃષ્ઠ ૩૭ થી શરૂ ) सम्बन्ध एव समवायहतेन जाति-व्यक्त्योरभेदविरहेऽपि च धर्मिक्लुप्तौ । स्याद्गौरवं धनुगतव्यवहारपक्षे-ऽन्योन्याश्रयोऽनुगतजातिनिमित्तके च.॥३१॥
શ્લેકાર્થ–સમવાય સંબંધનો નિરાસ થતાં, જાતિ અને વ્યક્તિનો અભેદ નથી એવી માન્યતામાં જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે કોઈ સંબંધ રહેતો નથી; જાતિને ધમ માનવામાં ગૌરવ થાય છે. જાતિ જાતિ એવી બુદ્ધિના નિમિત્તભૂત અનુગત વ્યવહાર પક્ષમાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ આવે છે.
ભાવાર્થ-જૈન દર્શન પ્રમાણે બે પદાર્થો ત્યારે જ ભિન્ન માની શકાય કે જ્યારે કાં તો બંને વચ્ચે સંગ સંબંધ જ હોઈ શકે, જેમ ભૂતલ અને ઘટ; અને કાં તો બંને વચ્ચે અત્યન્ત અપ્રાપ્તિ જ હોય જેમ કે હિમાચળ અને વિંધ્યાચળ. આ સ્થિતિ સિવાયની કોઈ પણ વસ્તુઓ હોય તે અભેદબુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરનાર જ હોવી જોઈએ.
ગ્રંથકાર મહારાજ કહે છે કે જાતિ અને વ્યક્તિને અભેદ ન માને તો જાતિ વ્યકિત સાથે સંબંધ રાખે છે તેવી બુદ્ધિ જે ઉત્પન્ન થાય છે તે કાં તો મિચ્યા હોવી જોઈએ અથવા જાતિ વ્યક્તિને અભેદ માનવો જોઈએ. જાતિ વ્યક્તિ સાક્ષાત્કાર થાય છે એટલે અલકમાં પણ આત્મ દ્રવ્ય રહેવાનો પ્રસંગ આવે, પરંતુ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યો કે જેની સહાયતા વગર હાલી ચાલી શકાય નહિં તેમજ સ્થિર રહી શકાય નહિં ) અલકમાં ન હોવાથી ત્યાં જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યનું જવું અને રહેવું બની શકે નહિં. તેમજ જ્ઞાન અરૂપી હોવાથી સૂર્યના કિરણની જેમ પરિમિત ક્ષેત્રમાં રહેલા આત્મામાંથી નીકળીને બહારની વસ્તુઓની સાથે સંબંધિત થાય તો આત્મા અનાત્મા થઈ જાય અને જે વસ્તુઓમાં જ્ઞાન પ્રવેશ કરે તે બધીયે આત્મસ્વરૂપે થઈ જાય માટે આમાના અંદર અભિપણે રહીને જ જ્ઞાન વધુ માત્રને બાધ કરાવે છે, જેથી આત્માને જ્ઞાન ગુણ વાપરવાને વસ્તુ માત્રનો ય તરીકે ઉપયોગ કરો પડે છે એટલે આત્મા પરવરતુઓનો ભેસ્તા માત્ર જ્ઞાતા તરીકે જ બની શકે છે. --(ચાલુ)

Page #13

અંક ૪ થા]
ન્યાયખડ ખાદ્યમ્–સવિવેચન
७७
સાથે સંબદ્ધા છે એવી બુદ્ધિ તેા સર્વવિશિષ્ટ જન સાધારણ હાવાથી અને તેને કોઈ પણ કાળે ખાધ થતા ન હાવાથી તેને મિથ્યા કે ભ્રમાત્મક માની શકાય નહિ, માટે જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે અભેદ માનવા જોઇએ.
વ્યકિતથી જાતિને જૂદી સિદ્ધ કરનારાઓ એવા હેતુ આપે છે કે જાતિ વ્યકિતના અભેદ માનીએ તા જાતિમાં જે જાતિત્વ ધર્મને આશ્રયીને ધી પણુ છે તે ટકતુ નથી. ગ્રંથકાર મહારાજ કહે છે કે જાતિમાં જાતિત્વ ધર્મ માનવા અને તે અપેક્ષાએ જાતિને ધર્મી બનાવવી તેનાથી કાંઇ અર્થસિદ્ધિ થતી નથી; વ્ય બુદ્ધિગારવ છે. તે એવા ગારવને ચલાવી લેવામાં આવે તે જાતિત્વમાં જાતિત્વત્વ નામના ધર્મ માની જાતિત્વને પણ ધર્મ તરીકે ભિન્ન માનવી જોઇએ, એમ માનતાં અનવસ્થા આવે.
જાતિની સિદ્ધિ માટે તમે આ ઘટ ઘટ એવા અનુગત વ્યવહાર માના, અને અનુગત વ્યવહારની સિદ્ધિ માટે જાતિ માના તેમાં અન્યાન્યાશ્રય દાષ આવે છે. जातेर्हि वृत्तिनियमो गदितः स्वभावा-जातिं विना न च ततो व्यवहारसिद्धिः । उत्प्रेक्षितं ननु शिरोमणिकाणदृष्टे - स्त्वद्वाक्यबोधरहितस्य न किश्चिदेव ||३२||
શ્લાકાથ:—તે તે જાતિ તે તે વ્યક્તિને વિશે સ્વભાવથી રહે છે અને જાતિ વિના વ્યવહારની સિદ્ધિ થતી નથી એવુ આપના સ્યાદ્વાદના મેધ વિનાના શિામણિ કાટે જે કહ્યુ છે તે કાંઇ વજુદવાળું નથી અર્થાત્ અયથા છે.
ભાવાર્થ :-ગાત્વજાતિ, અશ્વત્વજાતિ વિગેરે સ્વતંત્ર સામાન્ય વિશેષને આશ્રયીને રહે છે તેમ માનવા કરતાં વસ્તુના સ્વભાવમાં જ સામાન્ય વિશેષાત્મકતા રહે છે એ માનવું લાઘવ છે. જુદી જુદી ગાયામાં જે સમાનતા-ગેાત્વ જોવામાં આવે છે, તે ગેાત્વમાં રહેલ સામાન્યતાને લીધે છે એમ માનવા કરતાં ગાયામાં રહેલ સામાન્યતાને લીધે છે એમ માનવામાં લાઘવતા છે. भेदग्रहस्य हननाय य एव दोषः, प्रोक्तः परैस्तव मते ननु सोऽप्यभेदः । त्वष्टवस्तुनि न मोघमनन्तभेदा-भेदादिशक्तिशबले किमु दोषजालम् ||३३|| શ્લાકાઃ—જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે ભેદજ્ઞાન કેમ થતું નથી ? તે પ્રશ્નનુ સમાધાન કરતાં નૈચાયિકા અનન્યદેશરૂપ પ્રતિખધક દોષ છે એવુ જે કહે છે, તે જ આપના મતમાં હે ભગવન્! અભેદ છે. આપે પ્રરૂપેલ અન ંત ભેદ અભેદ આદિ શક્તિથી સંમિશ્રિત વસ્તુમાં દોષજાળ બતાવવા તે શું વ્યર્થ નથી?
ભાવાથઃ—નૈયાયિકા જાતિથી વ્યક્તિને ભિન્ન માને છે. જો વ્યકિત જાતિના ભેદ હાય તા તે ભેદ કેમ દેખાતા નથી એવા પ્રશ્નના જવામમાં તૈયાયિકા કહે છે કે જાતિ અને વ્યક્તિ એક જ દેશમાં રહેલા છે તેથી અનન્યદેશસ્વરૂપ દોષ (hindrance) બંનેને ભેદ ગ્રહણ કરવામાં આડા આવે છે. ગ્રંથકાર મહારાજ

Page #14

७८
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ મહા કહે છે કે-જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે અભેદ છે માટે વિભકતતા દેખાતી નથી. જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે અસાધારણ ધર્મોની અપેક્ષાએ ભેદ છે અને અનન્યદેશ––એક દેશમાં રહેવાના કારણે અભેદ છે. એટલે સ્યાદ્દવાદ જ આવીને ઊભો રહે છે. ભગવાને પ્રરૂપેલ વસ્તુ ભેદભેદનાત્મક (a complex of unity in difference) છે એટલે તેમાં દોષ આવવા અવકાશ નથી. एवं त्वभिन्नमथभिन्नमसच्च सच, व्यक्त्यात्मजातिरचनावदनित्यनित्यम् । बाह्य तथाऽखिलमपि स्थितमन्तरङ्ग, नैरात्म्यतस्तु न भयं भवदाश्रितानाम् ॥३४॥
બ્લેકાર્થ –જેવી રીતે બાહ્ય પદાર્થો અભિન્ન છે ભિન્ન છે, અસત્ છે સત્ છે, વ્યકિત જાતિ ઉભય આત્મક છે, અનિત્ય છે, નિત્ય છે, તેવી રીતે અંતરંગ (internal) વસ્તુ પણ અભિન્ન ભિન્ન અસત્ સત્ આદિ સ્વરૂપવાળી છે; માટે હે ભગવન્ ! તારા દર્શનને આશ્રય કરનારાઓને નૈરાઓને ભય નથી.
ભાવાર્થ-જેમ બાહા જગત(external world )માં એકાન્ત ક્ષણિકવાદને અવકાશ નથી, તેવી રીતે અંતરંગ જગત(internal world )માં ક્ષણિકવાદનો અવકાશ નથી. બાહ્ય અને અંતરંગ વસ્તુનું સ્વરૂપ એકાંત નિત્ય કે અનિત્ય નથી, પણ સ્યાદવાદ પ્રમાણે નિત્યાનિત્ય છે. આવા વસ્તુના સ્વરૂપમાં, આવા આત્મતત્વના સ્વરૂપમાં નિરામ્યવાદ–આત્માના ક્ષણિકવાદને અવકાશ નથી. ગ્રંથકાર ઉપસંહાર કરી યાદ કરાવે છે કે નિરાદદિ સાધનમg g - ( . ૩) એવી રીતે જે કથાવાદ (thesis ) શરૂ કરવામાં આવેલ છે. તેની આ રીતે પૂર્ણાહુતિ થાય છે.
નેટ સામાન્ય એટલે generality અને વિશેષ એટલે particularity. ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનમાં દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ એમ સાત પદાર્થ-ત માનવામાં આવે છે. દરેક તત્વ( category )ને સ્વતંત્ર માનવામાં આવે છે. એટલે જુદા જુદા ઘડા જેવાથી આ ઘટ છે, આ ઘટ છે એવી જે એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તેનું કારણ જુદા જુદા ઘડા સાથે રહેલ ઘટવ જાતિને આશ્રયીને છે. આ જાતિ એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે કે ફક્ત મિથ્યાજ્ઞાન છે કે વરતુમાં રહેલ એક ધર્મમાત્ર છે તે સંબંધમાં જુદા જુદા દર્શનકારોમાં મતભેદ છે. બૌદ્ધદર્શનમાં સામાન્ય કે જાતિને માનવામાં આવતાં નથી, કારણ તેઓ દરેક વસ્તુને ક્ષણિક માને છે એટલે વસ્તુમાં અનુસ્યુત રહેલ જાતિને તેઓ માને તો તેમના ક્ષણિકવાદને બાધ આવે છે. તેઓનું કહેવું એવું છે કે જુદા જુદા ઘટેમાં આ ઘટ છે, આ ઘટ છે એવી જે એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તે વસ્તુના નામને આશ્રયીને છે. આપણે અમુક આકારની વસ્તુને ઘટ એવું નામ આપીએ છીએ એટલે તે નામથી વાચે જુદા જુદા ઘડા જોતાં એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે. આ દેખાતી એકાકારતા વસ્તુતઃ નથી પણ મને કપેલ મિથ્યા વિકલ્પ છે. અને

Page #15

અંક ૪ થા ]
ન્યાયખડખાદ્યમ–સવિવેચન
૭૯
ફક્ત નામને આશ્રયીને છે. પાશ્ચાત્ય તત્ત્વજ્ઞાનમાં આવી માન્યતાવાળાને nominalist નામવાદી કહેવામાં આવે છે.
જૈનદર્શન અને અદ્વૈતવેદાન્ત દર્શનમાં સામાન્ય અર્થાત્ જાતિને એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ માનવામાં આવતુ નથી, પણ વસ્તુના એકધર્મ માનવામાં આવે છે, વસ્તુથી ભિન્ન તત્ત્વ માનવામાં આવતું નથી, પણ જુદી જુદી વ્યક્તિઓમાં જે સમાનતા રહેલ છે તેને આશ્રયીને સામાન્યપણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત વ્યકિતથી જાતિ ભિન્ન નથી, પણ સમાન સત્તાવાળી છે. ( identical in point of existence ) જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે તાદાત્મ્ય સમધ છે. તૈયાયિકા માને છે તેમ જાતિ અને વ્યકિત ભિન્ન હાઇ સમવાય સંબ ંધથી જોડાયેલ નથી. ખટ્ટો માને છે તેમ સામાન્ય એક મને કલ્પિત તત્ત્વ નથી, નૈયાયિકા કહે છે તેમ એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ નથી પણ વસ્તુના એક ધર્મ (aspect) છે, જેમ વિશેષ પણ વસ્તુના એક ધર્મ છે. પાશ્ચાત્ય તત્ત્વવેત્તાએ આ માન્યતાને conceptualistic view કહે છે. નૈયાયિકે! સામાન્ય અને વિશેષને જેમ સ્વતંત્ર પદાર્થો-તત્ત્વા (categories) માને છે. એક વર્ગની દરેક વ્યક્તિઓમાં સામાન્ય રહેલ છે, અને તે સામાન્ય તત્ત્વને આશ્રયીનેજ જુદી જુદી વ્યક્તિએ એક વર્ગમાં આવે છે. જુદા જુદા ઘડાઓમાં ઘટત્વ છે માટે જુદા જુદા ઘડાએ ઘટ ઘટ એમ કહેવાય છે. જુદા જુદા ઘડાએ નાશ પામે છે છતાં સામાન્યતત્ત્વ ઘટત્વ કાયમ રહે છે. કેટલાક પાશ્ચાત્ય તત્ત્વવેત્તાઓ પણ આ વિચારશ્રેણુિવાળા જોવામાં આવે છે. નૈયાયિકાની જેમ તેએ પણુ સામાન્યને એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ માને છે અને ક્ષેત્ર કાળની મર્યાદાથી પર સત્તાવાળું માને છે. આ માન્યતાને realistic point of view વાસ્તવવાદૃષ્ટિ કહેવામાં આવે છે.
ખડખાદ્યના આ ત્રીજા વિભાગમાં ઉપાધ્યાય મહારાજે જૈન દૃષ્ટિએ સામાન્યજાતિની પ્રરૂપણા કરી ઐાદ્ધો અને નૈયાયિકાની માન્યતા કયે કયે અંશે અયથા છે, અને જૈન દૃષ્ટિ કેવી રીતે યથાર્થ છે તે યુક્તિથી બતાવેલ છે.
ગ્રંથકાર મહારાજે ખડખાદ્યના ખીજા વિભાગમાં ઐાદ્ધોના આત્મતત્ત્વના ક્ષણિવાદની સામે પ્રત્યભિજ્ઞાનથી આત્મતત્ત્વનું સ્થિરત્વ સાખેત કરેલ છે. તે સાથે નેયાયિકાના સામાન્ય વિશેષ એવા એ સ્વત ંત્ર તત્ત્વાને નિરાસ પણ કર્યો છે. અને સ્યાદ્વાદ ષ્ટિએ જૈન દર્શનના નિત્યાનિત્યવાદની સિદ્ધિ કરી આત્મતત્ત્વના એકાંત અનિત્ય-ક્ષણિકવની ઐાદ્ધોની માન્યતા અયથાર્થ ઠરાવેલ છે.

Page #16

3) सुभाषितरत्नमंजूषा
mos
प्रारंभ गुर्वी क्षयिणी क्रमेण, लध्वी पुरा वृद्धिमतीश्च पश्चात् । दिनस्य पूर्वार्धे परार्धभिन्ना, छायैव मैत्री खलसज्जनानां ॥ १ ॥ અર્થ:—દિવસની પૂર્વાધ અપરાધની છાયા જેવી ખળ ને સજ્જનની મૈત્રી હાય છે. ખળની મૈત્રી પ્રાર’ભમાં મેટી હાય છે પરંતુ તે ક્રમે ક્રમે ઘટતી જાય છે અને સજજન પુરુષની મૈત્રી પ્રારંભમાં નાની હાય છે પણ તે ક્રમે ક્રમે વધતી જાય છે.
દિવસમાં પેાતાના દેહના જમીન પર પડતા પડછાયાના જેને અનુભવ હશે તે જોઇ શક્યા હશે કે પ્રભાતે શરીરના પડછાયા ઘણા માટે–લાંએ હાય છે ને તે ઘટતા ઘટતા મધ્યાહ્ને પગમાં સમાઇ જાય છે અને અપેારના પડછાયા તદ્દન આછા હાય છે પરંતુ સાંજે ઘણા લાંખા થઇ જાય છે. ખળ ને સજ્જન પુરુષની મૈત્રીને પડિતાએ દેહની આ છાયાની ઉપમા આપી છે. ખલની મૈત્રી સ્વાથી હાય છે. તે સ્વાર્થ સરે ત્યાં સુધી ટકે છે, પછી ઘટી જાય છે, અને તદ્દન નાશ પામી જાય છે. સજ્જનની મૈત્રી પરસ્પરનું હિત કરનારી હોય છે. તે દિનપરદિન વધતી જ જાય છે. તે જેમ બને તેમ પરસ્પરનું હિત જ ઇચ્છે છે. એ હિતમાં માહ્ય હિત કરતાં આભ્યંતર હિતને વિશેષ સમાસ હેાય છે. તે પરસ્પરના આત્માનું હિત ઈચ્છનાર હાય છે. તે પેાતાના સંબધમાં આવનાર નીતિવાન્ કેમ અનીતિનાં કે પાપનાં કાર્યોથી દૂર કેમ રહે, સદાચરણી કેમ ખને, શીલ ને ક્ષમાનું મહત્ત્વ કેમ સમજે, જિનપૂજાદિ ધર્મક્રિયામાં રત કેમ બને, ધમની સાચી ધગશવાળા કેમ અને તે જ ઇચ્છે છે અને તેને માટે નિરંતર પ્રયત્ન કર્યો કરે છે.
થાય,
સજ્જનાની વાણીમાં મીઠાશ હાય છે. કટુ શબ્દ તે તેમાં હાતે જ નથી. તેનામાં સભ્યતા હાય છે. અસભ્યપણું તે તેને કદી રુચતું જ નથી. તે પારકી નિંદા કરતા જ નથી. પેાતામાં કેાઇ દુર્ગુણુ અલ્પાંશે પણ હાય તેા તેની નિંદા કરે છે. અન્યમાં નાના સરખા પણ વાસ્તવિક ગુણ હાય તે તેને જોઇને તે રાજી થાય છે ને તેની પ્રશ'સા કરે છે. સજ્જન સ્વમુખે તે આત્મપ્રશંસા કરતા નથી પણ ખીજા પ્રશંસા કરે તે સાંભળવા ઇચ્છતા પણ નથી. ધન્ય છે એવા સજ્જન પુરુષને ! આવા પુરુષાના વાસથી જ પૃથ્વી વદુરના વસુંધરા કહેવાય છે. આ નાનકડા સુભાષિત પરથી ખલની મૈત્રી છેાડી સજ્જન–સમાગમ કરવા તે હિતાવહ છે. સ્વ. કુંવરજીભાઇ
卐
→( ૮૦ )ત્

Page #17

XX
×
X
XX
પ્રસંગ ૪ થા
XXXXX X
અધ્યાત્મ–શ્રીપાલ ચરિત્ર
XXXX ( ૩ ) XXXXX
પુત્રી મયણા ! તારા છેલ્લા ઉત્તરથી હું તદ્દન નિરાશ થયા છું. શરૂઆતમાં તમે। મન્ને પુત્રીએએ અધ્યયન સબંધી જે દક્ષતા ને તેજસ્વિતા દાખવી એથી મારું હૃદય નાચી ઊઠયું હતું. એમાં તનયા સુરસુંદરીએ જ્યારે કહ્યું કે—આપના પ્રતાપે જ આ સર્વ પ્રાપ્ત થયુ છે ત્યારે હું મારી જાતને પરમ સુખી માનતા હતા પણ એ પછી તારા · આપકી ' હાવાનેા ધડાકેા થયા અને એ સાથે જ મારા આનદને કિલ્લો એકાએક ધરાશાયી થયા. પાળી પોષી મેાટી કરનાર, રાજ કુમાર સમ લાડ લડાવી આ પ્રકારે શિક્ષિત મનાવનાર, તારા અભ્યાસ પાણી માક ધન ખરચનાર–પિતા તારા સરખી ચતુર કુંવરી પાસેથી આવા જવામની આશા ન જ રાખે.
પાછળ
પિતાશ્રી ! લેાહીના સબંધ અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ એ જુદી ચીજો છે. એવી જ રીતે વહેવાર, મર્યાદા અને આત્મશ્રેય પણ જુદા જ વિષયેા છે. સાચા જ્ઞાનથી અલંકૃત થયેલ આત્મા હાજી હા કરવામાં તૈયાર ન જ હાય. ભગિની સુરસુંદરીને જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયુ છે એના જોરે કદાચ એ આપશ્રીને સર્વ માખતમાં કર્તાહર્તા કે સુખદાતા ભલે માને પણ મારાથી એ આંધળી શ્રદ્ધા પાછળ દોડાય તેમ નથી જ. મારા અધ્યાપકે મને અત્ દર્શનના ઉમદા તત્ત્વાનું પાન કરાવ્યું છે એને મુખ્ય ધ્વનિ તેા એ છે કે દરેક આત્મા-ચાહે તેા તે નર રૂપે હાય કિવા નારીના અવતારમાં હાય અગર તેા તે પશુયેાનિમાં ફરતા હાય વા પક્ષીરૂપે આકાશમાં ઉડ્ડયન કરતા હેાય–પેાતાના પૂર્વીકૃત શુભ-અશુભ કર્મોના ફળ ભાગવી રહેલા હાય છે. એ વેળા માતા-પિતાની હાય કે અન્ય પ્રકારની સાનુકૂળતા કિવા પ્રતિકૂળતા એ તેા નિમિત્ત માત્ર છે.
મુરબ્બી, આપને કદાચ અત્યારના સ યેાગેામાં આ નિતરું સત્ય ન પણુ સમ જાય અથવા ‘સાગરનું પાણી મીઠું છે તે હાજી હા' કરનાર પુત્રી વાત આગળ તદ્ન ઉદ્વેગજનક પણ જણાય, અગર સત્તાના સિંહાસન પર બિરાજનાર અને એકછત્રી આણા પ્રવર્તાવનાર સામે ખળવારૂપે અનુભવાય, છતાં એ ટક્શાળી છે.
પ્રજાપાળ-કુવરી, નાના મ્હાડે આવી તત્ત્વજ્ઞાનની વાતેા ન કર. મારા સહકાર અને સાનિધ્ય વિના તું આટલી હદે ન જ પહોંચી શકત. રઝળતી ને ભીખી પેટ ભરતી માળાએ સમ કયાંયે અંધારા ખૂણામાં અટવાઈ જાત. રાજવી તરીકે હું ચાહે તે કરવા સમર્થ છું. મારી નજરના પટ્ટા પર જ્યાં માળવ દેશની પ્રજાના કલ્યાણ ને કષ્ટ તેાલાઇ રહ્યાં છે ત્યાં હારા સરખી માળાનેા આ ગ ન જ ટકી શકે !
( ૮૧ )

Page #18

૮૨ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ મહા હજુ સમજી જા. પિતાનું સભા સમક્ષ અપમાન ન કર. “ આપકમી ? ના હઠ છોડી દઈ બાપકમી બની જા તો સુરસુંદરી માફક સુખ સામે જ ઊભું છે.
વડિલ, અવિનય થતો હોય તો પ્રથમથી જ ક્ષમા માંગું છું, પણ મારો વિચાર અફર અને અફર જ રહેવાનું છે. સિદ્ધાન્તને અ૫લાપ ન જ થાય, સત્ય તો મેડું પણ છાપરે ચઢીને બેસવાનું જ છે. જે તગદીરમાં હશે તેમાં જરા પણ મીનમેખ થનાર નથી. આપની આજ્ઞાંકિત દીકરી તરીકે હું એ પણ નિભાવી લઈશ. પ્રસંગ ૫ મે.
રાજકુંવરી, મારાથી આઘી રહેજે, નહિ તો આ કાર કે રોગ તારી કંચનવણું કાયાને ભરખી જશે, હારા પિતાએ ગુસ્સાના આવેગમાં ભાન ભૂલી મારા સરખા રખડતા કઢીઆના પલે તને બાંધી તેથી તારે મારી સાથે રહેવું ને જીવતર વ્યર્થ કરવું એમ નથી જ. હું રાજી થઈને જણાવું છું કે–ત્યારા મનપસંદ વરને મેળવી તું સુખી થા. મારા પતિની તને એમાં જરા પણ નડતર થવાની નથી.
ઉંબર રાણુ તરીકે ઓળખાતા શ્રીપાળના આ વચન સાંભળતાં કાને હાથ દેતી મયણું એકાએક બોલી ઊઠી-નાથ ! તમે આ શું બેલી રહ્યા છે? એક હરફ પણ વધુ ન બોલશે. ગાંડે ઘેલ કે રેગી ગમે તે હોય પણ જેના હાથમાં મારા પિતાએ મારો હાથ મૂક્યો છે એ જ મારો પતિ. એ સિવાયના અન્ય તે બાપ કે ભાઈ સમાન. ધર્મનું હાર્દ સમજનારી ને શિયલવ્રતને પ્રાણથી અધિક ગણનારી હું બીજે કંઈ વિચાર કરી શકું જ નહીં. મારે મન તમે સર્વ ગુણસંપન્ન ને ભાગી છો.
રાજકુંવરી ! હારી વાત સતીને શોભે તેવી છે. પતિવ્રતાનો એ ધર્મ શાસ્ત્રવેત્તાઓએ અને નીતિકારોએ વર્ણવ્યો પણ છે. પણ અહીં એ આગળ આણ ખીલતી કાયાને, પાંગરતી યુવાનીને, ઉદલાસથી ઉભરાતાં મનને, અકાળે
આવવાની, ચીમળાવી નાંખવાની કે દબાવી દેવાની જરૂર એટલા માટે નથી કે ખરી રીતે આપણું લગ્ન જ આ ન કહેવાય. ગુસ્સામાં આવી એકાદ તરંગવશ થઈ વડિલ આગળ પાછળને વિચાર કર્યા વગર પોતાની તનયાને હાથ ગમે તેવા કુષ્ટિના હાથમાં દઈ દે; અરે ઉભયમાં કુળ, શીલ, વિદ્યા, વપુસ્થિતિ આદિ ગુણે જે જુવે પણ નહીં એ વિધિથી ધર્મનીતિએ લગ્ન કેમ ગણાય ?
સ્વામીનાથ ! આવી કર્ણકટુ દલીલમાં ઉતરવા હું માંગતી જ નથી. પંચની સાખે જે ક્રિયા થઈ છે એ મારા માટે વજબંધ જેવી છે, ભલેને એથી જિંદગીનો સર્વનાશ સંભવે. મારા નસિબમાં સુખ હશે તે તમારી કાયા કેમ નહીં નીરોગી થાય ? પુરુષના ભાગ્ય આડું પાંદડું કહેવાય છે એ ઉક્તિ કાં ભૂલે છે ?

Page #19

અંક ૪ થા ]
પ્રસંગ ૬ ઠ્ઠી—
કાં રાજકુમારી આજે આમ અટુલા દેખાવ છે ? વળી સાથમાં આ રાગગ્રસ્ત વ્યક્તિ કાણુ છે ? કેમ કેાઇ અનુચર કે દાસી સાથમાં નથી લાવ્યા ?
અધ્યાત્મ-શ્રીપાલ ચરિત્ર
૩
પૂજ્ય ગુરુદેવ એમાં જ વિધિના રાહ સમાયા છે. આ મારા પતિદેવ છે. એમના આ કાઢ રાગ જન્મના નથી પણ સંસર્ગને આભારી છે. એ પછી રાજકુમારીએ લગ્નવૃત્તાંત ટૂંકમાં કહ્યો.
આચાર્ય મહારાજ ! મને વધુ દુ:ખ તેા એથી લાગે છે કે અણુસમજી જનતા મારા · આપકમી ’ ઉત્તર પાછળનેા આશય સમજ્યા વગર એને આગળ ધરી જૈન ધર્મની નિંદા કરે છે! આત્મશક્તિના અનેરા તેજ અને પુદ્ગલ એવા કર્મીના વિવિધ વિલાસ પ્રતિ જ્યાં વિસ્તારથી કહેવામાં આવ્યું છે એવા અનેકાંત દનની અપભ્રાજના કેવલ માહ્ય નજરે ખાટી રીતે થાય એ મને ગમતું નથી. આ તે પાડાના વાંકે પખાલીને ડામ ’ દેવા જેવું થાય છે ! પિતાશ્રીના અવિનય કર્યો માની લઈએ તેા એ મે કર્યો છે. એમાં મારા જૈન ધર્મના અભ્યાસને શુ લાગેવળગે ? શામાટે એ નિદાય ? આપ સરખા વિદ્વાન એ નિવારણના મંત્ર-તંત્ર શેાધી આપે। તા ઘણું સારૂં. જૈન ધર્મ મારી ભૂલના ભાગ ન બની શકે,
કુંવરી ! શાસ્ત્રમાં મંત્ર-તંત્ર કે જ્યેાતિષ અંગેના ઉલ્લેખા છતાં અમારા સરખા અનગારને એના પારાયણમાં ઉતરવાના નિષેધ છે. અલમત્ત, શાસનપ્રભાવિકાને માટે એના દ્વાર બંધ નથી જ. કારણ પરત્વે એના ઉપયાગને સ્થાન છે. પણ પૂજ્ય સૂરિજી, આપને મુંઝાવાની જરૂર નથી. મારી આ પ્રાર્થના કાઇ ઐહિક સ્વાર્થ ને લઇ નથી થઇ, કેવલ એ પાછળ જૈન ધર્મની સાચી પ્રભા પથરાય એ જ ભાવના છે.
કુંવરી ! વિષાદ ધરવાનું જરા પણ કારણ નથી. મંત્ર-તંત્રનું પણ કામ નથી. ‘તપ ’... એ રામબાણુ તુલ્ય અદ્વિતીય આષધ છે, કર્મ રાગને ટાળવામાં એ જલદ દવા છે. ચૈત્ર માસ આવે છે તેમાં તમા દ ંપતી શુદ્ધભાવે શ્રી નવપદનું આરાધન કરી. એથી સા સારાં વાનાં થશે. સિદ્ધચક્રથી માટેા કેાઈ યંત્ર નથી અને નવકાર મંત્રથી મેાટા અન્ય મંત્ર નથી. આયંબિલ તપના પ્રભાવ તે અણુચિંતન્યેા છે.
ઉપરના ત્રણ પ્રસંગ પણ એક યા બીજે સ્વરૂપે બનતાં દૃષ્ટિગાચર થાય છે, એ પાછળનું રહસ્ય સમજવાની તેથી જ અગત્ય ગણાય. પાંચમા પ્રસગ પતિવ્રતા ધર્મની મહત્તા સમજાવે છે એટલું જ નહીં પણ નારીહૃદયની સુવાસ, સહુનશીલતા અને ઉદારતા સામે ધરે છે. એ જોતાં સમાન હુક આદિ આજન યુગની કેટલીક વાતા ક્ષેાભ પેદા કરે છે. કચા યુગને સુત્ર ની ઉપમા આપવી એ પ્રશ્ન ખડા થાય છે.

Page #20

[महा
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ ચોથો તેમજ છઠ્ઠો પ્રસંગ જેન ધર્મના મંતવ્યો પર ઠીક ઠીક પ્રકાશ ફેકે છે. આજના જગતમાં ઉપરછલા અભ્યાસથી જેનેને માત્ર કર્મવાદી કહેનારા જોઈ લે કે જેન ધર્મમાં તો આત્મશક્તિના ને પુરુષાર્થની પ્રબળતાના ખ્યાને પગલે પગલે ભર્યા પડ્યા છે. ત્યાગી પણ શાસનપ્રભાવના કરવા કેડ બાંધી શકે છે. આચારના બંધન નથી તે એ કાળે આડા આવતાં કે કારણવશાના અતિચાર નથી તો એ સંતના મુક્તિ માર્ગને રોકતા. દેશ-કાળને પારખવાની શક્તિ સાધુ-શ્રાવકરૂપ ઉભય વર્ગમાં હોવી જ જોઈએ. ગત કાળના આ દષ્ટાંતો આપણને જવલંત પ્રેરણાદાયી છે. તેથી જ અન્ય ચરિત્રો કરતાં આનું વિવરણ વધુ કરાય છે અને એ દ્વારા કથાકાર નવનવા રસ જન્માવે છે. (ચાલુ)
ચોકસી
22222
पारसी भाषा की जैन रचनायें ॥
COCOCO.
(लेखक-अगरचन्द नाहटा) मुसलमान साम्राज्य में भारत के कला, संस्कृति, धन एवं जन का बड़ा भारी विनाश हुआ। जैन समाज भी उससे अछुता नहीं रह सकता था फिर भी जैन मंत्रियों आदि श्रावकों की बुद्धिमत्ता एवं जैनाचार्यों के असाधारण पांडित्यने मुसलमान सम्राटों के हृदय में अच्छा प्रभाव डाला और इससे जैन धर्म के शास्त्रभंडारो एवं मन्दिरों की अपेक्षाकृत बहुत कम हानि हुई । १४ वीं शताब्दी के खरतर गच्छाचार्य श्रीजिनप्रभसूरिजी भी ऐसे ही महान प्रभावक हो गये है जिन्होंने मुहम्मद तुगलक को अपनी विद्या का अद्भूत चमत्कार दिखा कर प्रभावित किया इससे जैन धर्म एवं समाज का बड़ा उपकार हुआ । मुनि जिनविजयजी भी विविधतीर्थकल्प की प्रस्तावना में लिखते है कि “जिनप्रभसूरिने १४ वीं शताब्दी में तुगलक, सुलतान महम्मशाह के दरबार में बड़ा गौरव प्राप्त किया था, भारत के मुसलमान बादशाहों के दरबार में जैन धर्म का महत्व बतलानेवाले और उसका गौरव बढ़ानेवाले शायद सबसे पहले येही आचार्य हुए।" आपके सम्बन्ध में विशेष जानने के लिये देखे हमारा 'शासनप्रभावक जिनप्रभसूरि' नामक लेख ।
१-जिसके प्रमाणस्वरूप उन्हें सम्राटोंद्वारा प्राप्त अनेक फरमान आज भी उपस्थित है जिन पर भी स्वतंत्र लेख में प्रकाश डाला जायगा ।

Page #21

અંક ૪ થો ]
पारसी भाषा की जैन रचनायें जैनाचार्य विद्या के सर्जन एवं प्रचार में बड़े उदार रहे है। उन्होंने बौद्ध विद्यालयों एवं ब्राह्मणपंडितों के पास जाकर भी विद्याध्ययन किया एवं जैनेतर ग्रन्थों का सम्यक् अध्ययन कर परमतशास्त्रवेत्ता भी बने । उन्होंने जैनेतर रचित अनेक ग्रन्थों पर सेंकडो टीकायें बनाकर अपनी उदारता का उज्ज्वल उदाहरण उपस्थित किया । जिनप्रभसूरिजीने सम्राट् एवं उसके दरबार में प्रभाव बढ़ाने लिये राजभाषा पारसी का अध्ययन भी आवश्यक समझा और उसमें अच्छी योग्यता प्राप्त की । आपके रचित पारसी भाषा के ऋषभदेव स्तवन को संस्कृत अवचूरि एवं गुजराती अनुवाद सह मुनि जिनविजयजीने जैन साहित्य संशोधक खंड ३, अंक १ में प्रकाशित किया है।
इसके पश्चात् जिनप्रभसूरि परम्परा की सं. १४२० के लगभग की लिखित एक संग्रहप्रति यहाँ के बृहत् ज्ञानभंडार में हमारे अवलोकन में आयी है जिसमें पारसी भाषा का शान्तिनाथाष्टक प्राप्त हुआ है और इस प्रति में ३०० के लगभग पारसी शब्दों के संस्कृत अर्थ लिखे हुए है। विशेष संभव यह अष्टक एवं पारसी शब्दों के अर्थ जिनप्रभसूरि के ही रचित है। इसके पश्चात् पाटण पोरवाड़ मदनपाल के पुत्र विक्रमसिंहने “पारसी भाषानुशासन" ग्रन्थ बनवाया जिसका विशेष परिचय जैन सत्यप्रकाश कम्रांक ८४ में एवं प्रेमी अभिनंदन ग्रन्थ में देखना चाहिये ।
१-जैन सत्यप्रकाश वर्ष ७, अंक ८ में इसका उल्लेख करते हुए प्रो. बनारसीदास जैनने दो भूलें की हैं । १ इस स्तवन का रचयिता रत्नप्रभसूरि लिखा है वह जिनप्रभसूरि होना चाहिये । एवं २ उदयसमुद्र (प्रतिलेखक) का समय १७२८ अनुमान किया जाता है वह भी ठीक नहीं है । १७२८ वाले उदयसमुद्र के गुरु कमलहर्ष थे, लावण्यसमुद्र नहीं और प्रतिलेखन का समय जिनविजयजी १७ बीं से पीछे का नहीं है, बतलाते है।
२-विजयधर्मसूरि ज्ञानमन्दिर आगरे में २१ पद्यों की टीकासह एक प्रति है जिस का १४ वां पद्य फारसी भाषा का है। उसके अन्त में " इति श्री जिनभद्रसूरिकृत पारसीबद्ध श्री जिन नमस्कार काव्यार्थ" लिखा है पर अन्त में षटपद काव्य की वृत्ति में जिनप्रभसूरिरचित लिखा है । अतः यह पद्य एवं टीका भी उन्हीं की संभव है जिनप्रभ के स्थान पर जिनभद्रनाम लिपिकार की गल्ती से लिखा गया प्रतीत होता है । यही १४ वां पद्य विक्रमसिंहरचित "पारसी भाषांनुशासन" के मंगलाचरण का दूसरा पद्य है (देखे जैन सत्य प्रकाश क्रमांक ८५) अतः इस कोष का निर्माणकाल जिनप्रभसूरि के पीछे का निश्चित होता है ।
३-मंत्री सोम के पुत्र सलक्ष्य के रचित यवन रासमाला का आदि पत्र भी हमारे संग्रह में हैं। संभव है वह सिद्धिचंद्रादि का हो ।

Page #22

-
-
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[भा
सम्राट अकबर से जैन विद्वानों का घनिष्ट सम्बंध इतिहासप्रसिद्ध है। इस सम्बन्ध का प्रारंभ नागपुरीय तपागच्छ के पद्मसुन्दरजी के गुरु का बाबर से होता है पर जैनसमाज को इस से विशेष लाभ हीरविजयसूरिजी एवं जिनचन्द्रसूरिजी आदि के मिलने से होते है। तपागच्छीय उपाध्याय भानुचन्द्र के शिष्य सिद्धिचन्द्र का पारसी भाषा पर अच्छा अधिकार होने का उल्लेख "सूरीश्वर
और सम्राट् ” में पाया जाता है'। खरतरगच्छ के कविवर समयसुंदरजी एवं अयसोमजी का फारसी भाषा पर अधिकार उनकी रचनाओं से स्पष्ट है । जयसोमजीरचित फुट कर पद्यों में से २ पद्य फारसी भाषा के उपलब्ध है। कविवर समयसुन्दरजी के प्रशिष्य राजसोमजीरचित " पार्श्वजिनस्तवन ” को हमने कई वर्ष पूर्व “जैनज्योति” वर्ष २, अंक ७ में प्रकाशित किया था। जैसलमेर भंडार का अवलोकन करते हुए पारसी भाषा के ३-४ स्तवन और भी उपलब्ध हुए हैं जिन में से आदिनाथ स्तवन गा. २० ( अन्य प्रतियों में २ पद्य अधिक है) महिमासमुद्र (बेगड़ खरतर गच्छाचार्य जिनसमुद्रसूरि ) रचित है। एक अन्य स्तवन अपूर्ण प्राप्त है, यह भी संभवतः इन्हीके रचित है। गौड़ी पार्श्वनाथ के ३ स्तवन गा. ५-५-२ के प्राप्त हैं जिनमें से १ अर्थसह उपलब्ध है और वह किसी मोहन नामक यति का रचित है। मुनियों के अतिरिक्त श्रावक मूलकचन्दने तिव्वसहाणी नामक वैदक विषयक फारसी ग्रन्थ का हिन्दी में पद्यानुबाद “वैद्यहुलास" के नाम से किया हुआ मिलता है।
जैन भंडारों का अवलोकन करते हुए मुझे कई फारसी के ग्रन्थों की प्रतिलिपियें प्राप्त हुई हैं एवं कई पत्रों में फारसी शब्दों पर अपनी भाषा में टिप्पनी लिखी हुइ प्रतियें मिली है अत एव और भी कई जैन विद्वानों ने फारसी भाषा को सीखने एवं पढ़ने का प्रयत्न किया है, सिद्ध होता हैं। मेरे संग्रह में खालकबारी नाममाला की प्रति जैन यति की लिखित उपलब्ध है अतः उनकी और भी रचनायें मिलना संभव हैं । जैनविद्वानों का फारसी का अध्ययन स्वार्थप्रेरित नहीं पर उदारतासूचक है।
१-जैनज्योति वर्ष ३, अं. ११, पृ. ४०५ में साराभाइ का “फारसी भाषानुं जिनस्तवन" शीर्षक लेख छपा है। मेरे पास उक्त अंक न होने के कारण यह स्तवन किस के रचित है, अज्ञात है । साराभाइ को पूछा गया पर उत्तर नहीं मिला।

Page #23

ઝિસ પ્રથમ અંગનું પરિમાણુ
( લેખક-પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ. )
આ “હા” અવસર્પિણીમાં “ભારત વર્ષમાં જે ચોવીસ તીર્થંકર થયા તેમાંના છેલ્લા તીર્થંકર તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી છે. એમની પાસેથી આગની સર્વસાધારણું ચાવી (master key) રૂ૫ “ત્રિપદી મેળવી એમના અગિયારે મુખ્ય શિષ્યોએ-ગણુધરેએ એકેક દ્વાદશાંગ ગણિપિટક રચ્યું. આમ જે અગ્યાર ગણિપિટકો રચાયા તેમાંનું પાંચમા ગણધર નામે સુધર્મ સ્વામીએ રચેલું ગણિપિટક અને તે પણ અપૂર્ણ સ્વરૂપમાં આજે મળે છે. દિઠિવાયને નામે ઓળખાતું અને સૈથી પ્રથમ રચાયેલું પણ બારમા તરીકે સ્થપાયેલું અંગ તો કેટલી છે સદીઓ થયા નાશ પામ્યું છે. આયાર નામનું અંગ સ્થાપનાની દષ્ટિએ પ્રથમ છે એટલે એને પ્રથમ અંગે તરીકે મેં નિર્દેશ કર્યો છે. આના પરિમાણમાં શી વધઘટ થઈ છે તે વિચારવા માટે આ લેખ લખાય છે. - આજે જે સ્વરૂપમાં આપણને આયાર મળે છે તેમાં બે સુકબંધ( શ્રતસ્કંધ) છે. પહેલામાં આઠ અજઝયણ ( અધ્યયન ) છે અને બીજામાં સાત સાત અજઝયવાળી બે ચૂલા, ભાવણ નામના અઝયણુરૂપ ત્રીજી ચૂલા અને વિશ્રુત્તિ નામના અજઝયણરૂપ ચોથી ચૂલા છે. આમ એકંદર ચોવીસ અજઝયણ છે.
વીરસંવત ૯૮૦ અર્થાત વિ. સં. ૫૧માં એટલે ઇ. સ. ૪૫૪ માં અથવા તો મતાન્તર પ્રમાણે વીરસંવત ૯૯૭માં દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણની દેખદેખ હેઠળ આગામે પુસ્તકારૂઢ થયા ત્યાર પછી એની કશી નવી સંકલના થઈ નથી. એટલે આજે મળી આવતા આગમે જે પુસ્તકારૂઢ થયા છે તેની આ સંકલના લગભગ ૧૫૦૦ વર્ષો થયાં તે એની એ સચવાઈ રહી છે.
સમવાય( સુર ૯ )માં નવ “બંભચેર” ગણાવાયાં છે. એ નવ નામ તે આયારના પહેલા સુયકખંધના નવ અઝયણું છે એ હકીકત સમવાય( સુત્ત ૨૫)માં આયારના પચ્ચીસ અજઝયણે ગણાવાયાં છે તે ઉપરથી સ્પષ્ટપણે જોવાય છે. સમવાયના ૧૩૬માં સુત્ત (સૂત્ર)માં આયારના બે સુયકખંધે છે. એનાં ૨૫ અઝયણુ છે. પંચ્યાસી ઉદ્દેસણુ કાલ છે, પંચાસી સમુદ્દેસણકાલ છે, પદાઝથી એટલે પદના પરિમાણથી અરઢ હજાર પદ , સંખ્યાત અક્ષરે છે, સંખ્યાત વેઢ (વેષ્ટક) છે, અને સંખ્યાત સિલોગ ( ક) છે. નંદી (સુ. ૪૬)માં પણ આ જ હકીકત છે.
આયરનિત્તિ ( ગા. ૧૧)માં પણ નવ બ્રહ્મચર્યમય પ્રથમ અકબંધ છે એવો ઉલ્લેખ છે. સાથે સાથે ત્યાં આયારને ૧૮૦૦૦ પદવાળો વેદ કહ્યો છે. વિશેષમાં એને પાંચ ચૂલા છે અને પદાઝથી એ બહુ અને બહુતર છે એમ કહ્યું છે. આ ગાથા નીચે મૂજબ છે –

Page #24

८८ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[ મહા " णव बंभचेरमइओ अट्ठारसपयसहस्सिओ वेओ ।
हवइ य सपंचचूलो बहुबहुत्तरओ पयग्गेणं ॥ ११ ॥" આ ઉપરની ચુરિ(પત્ર ૪)માં આ પાંચ ચૂલાઓ આયાર કરતાં અઝયણની સંખ્યાએ બહુ અને પદાઝથી બહુતર છે એટલે કે બમણું અથવા ત્રણગણું છે એમ કહ્યું છે. શીલાંકસૂરિ આયારની ટીકા(પત્ર ૬ , રતલામવાળી આવૃત્તિ)માં કહે છે કે પાંચમી ચૂલા તે “નિશીથાધ્યયન” છે. ચાર ચૂલારૂપ બીજા ભૃતસ્કન્ધને પ્રક્ષેપ કરાયાથી બહુ, નિશીથ નામની પાંચમી ચૂલાના પ્રક્ષેપે કરીને બહતર અને અનંત ગમ અને પર્યાયવાળો હોવાથી બહુતમ પદાઢથી એટલે કે પદના પરિમાણથી છે.
આ પ્રકારના વિવિધ ઉલ્લેખ ઉપરથી એ વાત ફલિત થાય છે કે સૈથી પ્રથમ આયાર નામનું એક જ સુયકખંધરૂપ હતું અને તેને નવ અજઝયણ હતાં. કાલાન્તરે
મહાપરિણું’ નામનું અજઝયણ નાશ પામ્યું. આયરનિત્તિ ( ગા. ૩૧-૩૨)માં પ્રથમ સુયકખંધના નવ અઝયણે જે ગણાવાયાં છે તેમાં મહાપરિણાનો ક્રમાંક સાતમે છે અને એની ગુણિ અને ટીકામાં પણ એમ જ છે.
સમવાય(સુ. ૨૫)માં એને નવમું ગણાવ્યું છે અને નંદીની હરિભકિત વૃત્તિ( પત્ર ૯૮)માં તેમજ સમવાય(સુ. ૧૩૬ )ની અભયદેવસૂરિકૃત વૃત્તિમાં અપાયેલી ગાથામાં એને આઠમું ગણવાયું છે. આમ એના ક્રમ પરત્વે ત્રણ વિધાને જોવાય છે. આ સ્થળે એનાં કારણોની ગષણ બાજુ ઉપર રાખીશું.
મહાપરિણું ઉપર નિજજુત્તિ રચાઈ છે એટલે એના કર્તાના સમય સુધી તો આ અઝયણ હતું. વજી સ્વામીએ મહાપરિણામાંથી “આકાશગામિની ” વિદ્યા: ઉદ્ધત કરી હતી એમ આવસ્મયનિજજુત્તિ( ગા. ૭૬૯)માં ઉલ્લેખ છે. એટલે આ સમયે તે આ અઝયણ સર્વાશે નહિ તો અંશતઃ પણ હતું એમ કહી શકાય. સમવાયમાં એને નવમું ગણાવાયું છે એથી એમ કલ્પના પુરે છે કે દેવદ્વિગણિના સમયમાં એ હતું નહિ તેથી એનો છેલો ઉલ્લેખ કરાયો હશે.
આયાનિજજુત્તિની ૨૯૦ મી ગાથામાં કહ્યું છે કે-મહાપારણમાંથી સાતે “સત્તિwગ'નું નિમ્હણ કરાયું છે. એટલે આમ આ અઝયણની વાનગી સચવાઈ રહી છે.
મહાપરિણાનું પરિમાણુ કોઈ સ્થળે નોંધાયેલું હોય એમ જણાતું નથી, પરંતુ ઉદેસણુકાલને અંગે જે સંગ્રહગાથા હરિભદ્રસૂરિએ નંદીની વૃત્તિ( પત્ર ૯૮)માં અને અભયદેવસૂરિએ સમવાય( સુ. ૧૦૬ )ની વૃત્તિમાં આપી છે તે ઉપરથી એના સાત ઉદેસઅ ( ઉદેશક ) હશે એમ જણાય છે. આ રહી એ ગાથા:-
૧. શું આ સૂચવવા માટે શીલાંકસૂરિ આયારની ટીકામાં પોતાને પરિચય અને રથનાસમય પહેલા સુયકખંધના અંતમાં આપે છે ?

Page #25

અંક ૪ થે ]
પ્રથમ અંગનું પરિમાણુ. " सत्त य छ चउ च्चउरो छ पंच अवेव सत्त चउरो य ।
एकारा ति ति दो दो दो दो सत्तेक एको य ॥" અલબત્ત આ ગાથાને ઉપર પ્રમાણે અર્થ કરતી વેળા “ મહાપરિણું” આઠમું અજઝયણ છે એમ માની લીધું છે કે જે માન્યતાને સમવાયની ઉપયુક્ત વૃતિ સમર્થિત કરે છે. શીલાંકસૂરિકૃત આયારની ટીકા(ભા. ૨; પત્ર ૨૯૦ અ)માં મહાપરિષ્ણુના સાત ઉદ્દેસ છે એવો સ્પષ્ટ ઉલેખ છે એટલે હવે શંકાને સ્થાન રહેતું નથી,
આયારનિજજુતિની નિમ્ન લિખિત ગાથા આયારના પહેલા સુયકખંધને નવ અજઝયણ છે એ હકીકત તેમજ એના ઉદ્દેસ નેંધે છે પણ વિચિત્રતા તે એ છે કે એમાં આઠના જ ઉદેસઅની સંખ્યા દર્શાવાઈ છે અને તેમાં પણ પાંચમાં અને છઠ્ઠા અઝયનના ઉદ્દેસાની સંખ્યા પ્રકાશિત આવૃત્તિમાં છે તેનાથી ભિન્ન છે –
"सत्तहिं छहिं चउ चउहि य पंचहि अट्टचउहि नायबा ।
उद्देसएहिं पढमे सुयखंधे नव य अज्झयणा ॥ ३४८॥" ' આમ આમાં પાંચમા અને છઠ્ઠા અજઝયણના ઉદ્રેસની સંખ્યા પાંચને બદલે આઠ દર્શાવાઈ છે. જ્યારે અન્યત્ર એ છે અને પાંચ છે. આને શું કારણ હશે? આ ગાથ અશહ નથી તો પછી શું સમજવું ? શું આ બે અજઝયણના ઉદેસઅની સંખ્યામાં ધટાડવધારો થયો હશે ? આગમનું સમીક્ષાત્મક સંસ્કરણ તૈયાર કરાય છે એમ સાંભળ્યું છે. જો એમ હોય તો એના સંપાદક મહાશયને આવે અને આ લેખમાં દર્શાવાયેલી અન્ય ગુંચ ઉકેલ જાહેરમાં સપ્રમાણ સૂચવવા મારી સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે.
આયારનજજુત્તિની નીચે મુજબની ગાથામાં ચાર ચૂલાની નિજજુત્તિ કહેવાઇ અને હવે આગળ ઉપર પાંચમી ચૂલારૂપ નિસીહની કહેવાશે એમ કહી ચાર ચૂલારૂપ એક વિભાગ અને પાંચમી ચૂલારૂપ બીજો વિભાગ એમ બે વિભાગ સૂચવાયા છે કે જે હકીકતને શીલાંકરિની ટીકા સમર્થિત કરે છે –
" आयारस्स भगवओ चउत्थचूलाइ एस निज्जुत्ती।
पंचम चूलनिसीहं तस्स य उवरिं भणिहामि ॥३४७॥" આ ઉપરથી એ ફલિત થાય છે કે આ નિજજુત્તિ રચાઈ ત્યારે આયારને પાંચ ચૂલારૂપ દ્વિતીય સુચકબંધ હતા એટલે કે એની ચાર ચૂલામાં પાંચમાને ઉમેરો થઈ ચૂકયો હતો. આની બીજી સાબિતી એ છે કે નિસીહવિસગ્રુણિમાં નિસીહનિજુત્તિનો ઉલ્લેખ છે અને બાહસ્વામીએ જે દસ નિજજુત્તિ રચવાની પ્રતિજ્ઞા કરી છે તેમાં નિસીહનિજુત્તિને ઉલ્લેખ નથી, કેમકે એમના મતે એને યારનિજજુત્તિમાં અંતર્ભાવ થાય છે. અહીં પ્રશ્ન એ ઊઠે છે કે નિસીહને એક વેળા આયારો ભાગ

Page #26

શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ
T મહા.
ગણ્યો તો પછીથી એને કેણે અને તે પણ શા માટે પૃથફ સ્થાન આપ્યું? આનો ઉત્તર મને એમ ભાસે છે કે નિસીહની સાતિશય અજઝયણ તરીકે ગણના કરાતા એને આયારથી અલગ કરાયું હોય કેમકે કપનિજજુત્તિ(ગા. ૧૪૬ )માં સ્ત્રીઓને સાતિશય અજઝયણે અને દિદિવાય ભણવાની મનાઈ કરાઈ છે.
બીજા સુયકખંધ કે જે “ આયારઝા” તેમજ “ આયા રંગ” પણ કહેવાય છે તે કોની કૃતિ છે એ વાત આયાનિજાતિ( ગા. ૨૮૭)માં દર્શાવાઈ છે. ત્યાં કહ્યું છે કે શિષ્યનું હિત થાઓ એમ કરીને અનુગ્રહ માટે તેમજ અર્થ સ્પષ્ટ થાય તે માટે સ્થવિરાએ આયારમાંથી (સમસ્ત) અર્થ, આચારંગ(આચારાઝો)માં વિભકત કર્યો. આ રહી એ ગાથાઃ
“હિ જુઠ્ઠા સીહિ રોડ પરશું નામ :
વાવાળો અથો વાયાકુ વિમો . ૨૮૭ ” આની ટીકામાં શીલાંકરિ “ઘેરીને અર્થ “ચૌદ પૂર્વધર કરે છે. આથી એમ જણાય છે કે આયારનિજુત્તના કર્તાની પૂર્વે થઈ ગયેલા શ્રુતકેવલીએ આયારગે રચ્યાં છે. આયારનિજુત્તિની ૨૮૮–૨૯૧ ગાથામાં કયાથી શેનું શેનું નિહણ કરાયું તેનો ઉલ્લેખ છે. આની પછીની ગાથામાં વાત એ વળી કહેવાઈ છે કે “ બ્રહ્મચર્ય” નામનાં અઝયણેમાંથી જે આચારા નિર્દૂ કરાયાં તે પણસ “ શસ્ત્રપરિજ્ઞા ' ( સત્યપરિણા) અજઝયણમાંથી નિર્યુંઢ કરાયાં છે. અહીં મને જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ(પૃ. ૪૮)ને નિમ્નલિખિત ઉલ્લેખ યાદ આવે છે.
આચારાંગમાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ જૂનામાં જૂનો છે ને તેમાં પહેલું અધ્યયન તો બીજાં અધ્યયન કરતાં વધુ પ્રાચીનતા દર્શાવે છે.”
આમ કહેવા માટે છે. આધાર છે તે સ્વ. મેહનલાલ દેસાઈએ કહ્યું નથી. એટલે એ વિષે અહીં હું ઊહાપોહ કરતો નથી.
પદસંખ્યા-આયારના પ્રથમ સુયકખંધની પદસંખ્યા અરાઢ હજારની છે, નહિ કે બંને સુકબંધનો એમ આયારનાં વિવરણમાં કહેવાયું છે, પણ “ પદ' એટલે શું અર્થાત એક પદમાં કેટલાં અક્ષરો સમજવાના છે તેને આ કોઈ વિવરણમાં નિર્દેશ નથી. અન્યત્ર કોઈ પણ પ્રાચીન વેતાંબરીય કૃતિમાં જણાતો નથી.'
૧. તસ્વાર્થાધિગમસૂત્રનું અંગ્રેજી ભાષાન્તરપૂર્વક જે. એલ. જેનીએ અંગ્રેજીમાં જે સ્પષ્ટીકરણ આપ્યું છે તે( પૃ. ૨૯ )માં દિગંબર દૃષ્ટિએ પદ વિશે સમજૂતી આપી છે. એમાં મધ્યમ પદમાં ૧૬,૩૪,૮૩,૦૭,૮૮૮ અક્ષર હોવાનું સૂચવાયું છે. વિશેષમાં આયારમાં ૧૮,૦૦૦ પદો છે એમ અહીં ઉલ્લેખ છે.

Page #27

-
-
-
એક જ ]
પ્રથમ અંગનું પરિમાણ...
5
અંક ૪ થો ]
પ્રથમ અંગનું પરિમાણુ. આયાનિજજુત્તિની નીચે મુજબની ગાથા બીજા સુયકખંધનાં ઉદ્દેસ ગણાવે છે પરંતુ એને ઉત્તરાર્ધ સમજાતું નથી. તે એ કાઈ સમજાવવા કૃપા કરશે?
" इक्कारस ति ति दोउद्देसएहिं नायव्वा ।
सत्तय अट्ठ नवमा इकसरा हुति अज्झयणा ।।" “ભાંડારકર પ્રાચ વિદ્યાસંશોધનમંદિર”માં આયારનિશુત્તિની જે હાથથી છે તેમાં પણ આમ જ ગાથા છે.
વેઅ (વેષ્ટક)-આપણે ઉપર જોઈ ગયા તેમ આયારમાં વેષ્ટક અને કની સંખ્યા સંખ્યાત છે. “વેષ્ટક' એ એક જાતને છંદ છે એમ નંદિની ગુણિમાં તેમજ એની હરિભદ્રસૂરિકૃત તેમજ મલયગિરિરિકૃત વૃત્તિમાં કહેવાયું છે, જ્યારે સમવાય
( સુ. ૧૩૬ ) ની અભયદેવસૂરિત વૃત્તિમાં આ અર્થ આપવા ઉપરાંત મતાંતર તરીકે * એક અર્થને કહેનારી “વચનની સંકલના” એવો બીજો અર્થ સમાયો છે.
મુનિવર નંદિષેણે રચેલા અજિયસંતિથયનું નવમું, અગિયારમું અને ૨૨ મું પદ્ય “ અ” છંદમાં છે, પણ ત્રણેના પ્રકાર જુદા છે. આવી કોઈ જાતના “અ” છંદમાં આયારને કઈ ભાગ રચાયો હશે? શું એ ભાગ આજે ઉપલબ્ધ છે ખરો ?
જ્ઞા વેલા = સિસ્ટોન” એમ સૂયગડ અને ઠાણને ઉદ્દેશીને અને “ભવ” દ્વારા સમવાય, નાયાધમ્મકતા વગેરે અંગોને આશ્રીને સમવાય ( સુ. ૧૩૬ ) માં ઉલ્લેખ છે. આ વિચારતાં “ અ” છંદમાં રચાયેલો ભાગ નાશ પામ્યું હોય એમ ભાસે છે. આ હકીકત અભયદેવસૂરિને માન્ય નહિ હોવાથી શું એમને અને બીજો અર્થ દર્શાવ્યો હશે ?
સિલગ-( ક) આ સામાન્ય અર્થ “ ક” છે અને બે જાતજાતના અનુટુભ” ને લાગુ પડે છે. આયારના “ધુય” અજઝયણના પહેલા ઉદે સમાંના ૧૪ માથી ૧૬ મા સુધીના પદ્યો “ અનુટુમ્' માં છે. એવી રીતે “વિમોહને સમસ્ત આઠમો ઉદેસઅ અનુભૂમાં છે. એની પઘાંકની સંખ્યા ૧૧-૪૧ છે. આમ “ સિલોગ ” માં રચાયેલે ભાગ તે આયારમાં તેમજ સૂયગડ વગેરેમાં પણ મળે છે.
૧. એવી રીતે નારાયઅના, લલિયયના અને ખિયના બે પ્રકારે ૧૪મા અને ૩૧ માં ૫ઘમાં, ૧૮ માં અને ૩૨ મામાં અને ૨૪ મા અને ૨૫ મામાં નજરે પડે છે.

Page #28

સભા....સમાચાર.
આનંદ-વાર્તાલાપ. માગશર વદ ૦)) ના રોજ સવારના સાડાદસ કલાકે શ્રીયુત બબલચંદભાઈ કેશવલાલભાઈ મોદી આપણી સભાની મુલાકાતે આવ્યા હતા, જે સમયે મેનેજીંગ કમિટીના સભ્યો ઉપરાંત અન્ય સદગૃહસ્થ પણ સારી સંખ્યામાં હાજર હતા. શરૂમાં શ્રીયુત જીવરાજભાઈ ઓધવજી દેશીએ સભાસદોને પરિચય કરાવ્યો હતો અને સભાની સાહિત્ય-પ્રગતિ સંબંધી તેમજ પ્રકાશન સંબંધી હકીકત જણાવી હતી. આ પ્રસંગે અમરચંદ માવજીભાઈ શાહે પ્રસંગને અનુરૂપ કાવ્ય વાંચી સંભળાવ્યું હતું.
ત્યારબાદ શ્રીયુત બબલચંદભાઈએ પિતાનું મંતવ્ય રજૂ કરતાં જણાવ્યું હતું કેકોઈપણ સારી સંસ્થા પૈસાના અભાવે બંધ પડી મેં જાણી નથી. સ્વ. કુંવરજીભાઈ એ તે આ સંસ્થાના પ્રાણ હતા અને તેમણે આજીવન સભાને પોતાની સેવા આપી છે. કોઈપણ સંસ્થાને પ્રગતિ સાધવા માટે સાચા કાર્યકરે જોઈએ છીએ. સાચી ધગશ વિના સંસ્થાનું કાર્ય દીપી શકતું નથી. સભાએ સારું કાર્ય કર્યું છે, તેટલા માત્રથી જ તમે સંતોષ ન માનશો. આપણી પાસે કાર્ય કરવા માટે હજી વિશાળ ક્ષેત્ર પડયું છે. જેનદર્શનનો જગતમાં પ્રચાર કરવો તે આ સમયમાં અને સંગોમાં આવી સંસ્થાનું એક મુખ્ય કર્તવ્ય મનાવું જોઈએ અને તેને અનુરૂપ સાહિત્ય પ્રકાશ કરવા પ્રયાસ કરવો જોઈએ તેમજ જનતાના જીવનને સ્પર્શી શકે તેવા અને સામાન્ય વાંચકો પણ સમજી શકે તેવા સાહિત્યપ્રકાશનની પણ જરૂર છે. સભાની હકીકતથી હું માહિતગાર છું. આ સંસ્થાએ ઉગી , ને સુંદર સાહિત્ય પ્રકાશિત કર્યું છે.
બાદ સામાન્ય ચર્ચા પછી દુગ્ધપાનને ઇન્સાફ આપવામાં આવ્યો હતો. શ્રીયુત બબલચંદભાઈએ સભાના પેટ્રન ” પદને આ સમયે સ્વીકાર કર્યો હતો.
x
.
પૂજા,
પિસ શુદિ અગિયારશને દિવસે પ્રાતઃકાળમાં સ્વ. કુંવરજીભાઈની દ્વિતીય સંવત્સરી પ્રસંગે શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા સભાના મકાનમાં ભણાવવામાં આવી હતી. સભાસદોએ સારી સંખ્યામાં લાભ લીધો હતો.

Page #29

સ્વીકાર અને આભાર
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ સહાયક ફંડની અમારી અપીલનો સારો છે છે. પ્રત્યુત્તર મળી રહ્યો છે. “પ્રકાશે ” વાચકવર્ગમાં કેટલે રસ પેદા કર્યો છે 8 જ તેમજ કેટલી પ્રતિષ્ઠા જમાવી છે, તે નીચેના એક પત્રની પંક્તિઓ દર્શાવી જ
આપે છે. | અમદાવાદના પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થ અને વકીલ મણિલાલ મોહન છે દસ લાલ શાહ જણાવે છે કે “જૈન ધર્મ પ્રકાશ” માં આવતા જ 0 લેખેથી તથા તેની પ્રસિદ્ધિની વ્યવસ્થાથી આકર્ષાઈ મારી છે ઈચ્છાનુસાર આ સાથે એક ચેક રૂા. ૫૧) નો મેકલી આપું છું.” છે
આ માસમાં સહાય તરીકે જે નીચેની રકમ મળી છે, તેનો સાભાર જ સ્વીકાર કરીએ છીએ અને જે જે બંધુઓએ પિતાનો ફાળે ન મોકલી ? હું આપ્યો હોય તે સવેળા મેકલી આપી અમારા ઉત્સાહમાં વૃદ્ધિ કરે.
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ સહાયક ફંડ. . * ૨૬૯ા અગાઉના
૫૧) વકીલ મણિલાલ મોહનલાલ શાહ અમદાવાદ ૨૫) વૈદ્ય નગીનદાસ છગનલાલ ' ',
ઊંઝા ૧૫) દલીચંદ નાનચંદ શાહુ
મુંબઈ ૧૧) અંબાલાલ દલસુખભાઈ શાહ
અમદાવાદ ૮ પ્રાગજી માવજી શાહ
કલકત્તા એક ગૃહસ્થ
પોરબંદર ૫) , ક લીદાસ જીવરાજ શાહ
પાલનપુર ૫) લખમશી ગોવીંદજી શાહ
મુંબઈ ૨ " આશાભાઈ ખેમચંદ શાહ વીરચંદ જેઠાલાલ શાહ
A ' આલાસીનાર
બરોદરા મ ર.
roollla SERAPATA SHOHOCHSHKAHA
***

Page #30

Reg. No. B. 156
*
સદ્ગતને સ્મરણાંજલી
[ સ્વર્ગસ્થ શ્રી કુંવરજીભાઇની દ્વિતીય સંવત્સરી દિન પેસ શુદિ ૧૧ ના રાજ રચેલું કાવ્ય ]
( હરિગીત છંદ)
જેણે વીતાવ્યુ` જીવન જગમાં, સધ સેવા કાર્ય માં; જેણે વહાવ્યુ` જ્ઞાનઝરણું, જૈન ધમ પ્રકાશમાં. ૧ જેણે સૂતાં કે બેસતાં, પરમાર્થ વિચાર કર્યાં; જેણે કવ્ય નાદમાં, નિજ સ્વાર્થને પણ વિસાર્યાં. ૨ જેનાં અગાધ પુરુષાથ થી, પલ્લવિત સસ્થાઓ થઈ; જેનાં અનુપમ આત્મખળથી, કાર્યની સિદ્ધિ થઇ. જેણે નયનનાં નીરને, પ્રશ્ન વાંચીને સુકાવીયાં; જેણે જીવનનાં નૂરને, ધરમા માં વાવીયાં. ૪ ધરમાત્મા એ કુવરજીભાઇ, હતા જ’ગમ તીર્થ રૂપ; જેનાં વચનની વિમળતાથી, ભલભલા થઈ જાય ગ્રુપ. ૫ એ ગયાં એ વરસથી, પુન્ય તિથી ઉજવીએ ભલે; એનાં જીવનની શાંત સારભ, યાદ કરીએ પળે પળે. ૬ એવા પુરુષની યાદગીરી, ભાવનગર કેમ ભુલશે ? સ્મારક એમનું રાખવા, ફ્રજ કેમ વિસારશે ? સત્પુરુષનાં જીવનતણી, કદર નહિ કરીએ કદી; જેણે જીવન સાર્થક કર્યું છે, અમર' રહેશે સી સદી. ૮
७
3
અમરચંદુ માવજી શાહે.
છ
ભરતેશ્વર બાહુબલિ વૃત્તિ ભાષાંતર.
પુરુષ વિભાગ ૧-૨ ( સૌંપૂર્ણ )
પ્રાતઃસ્મરણીય મહાન સીત્તેર પ્રભાવિક પુરુષાના ચરિત્રાવાળું આ પુસ્તક અવશ્ય વાંચવા યેાગ્ય છે. લગભગ ૪૦૦ પૃષ્ઠના આ પુસ્તકની કિંમત રૂા. ત્રણ, પાસ્ટેજ જુદું. લખા—શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર મુદ્રકઃ શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ-શ્રી મહેાય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ–ભાવનગર.