________________
અંક ૪ થા ]
ન્યાયખડખાદ્યમ–સવિવેચન
૭૯
ફક્ત નામને આશ્રયીને છે. પાશ્ચાત્ય તત્ત્વજ્ઞાનમાં આવી માન્યતાવાળાને nominalist નામવાદી કહેવામાં આવે છે.
જૈનદર્શન અને અદ્વૈતવેદાન્ત દર્શનમાં સામાન્ય અર્થાત્ જાતિને એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ માનવામાં આવતુ નથી, પણ વસ્તુના એકધર્મ માનવામાં આવે છે, વસ્તુથી ભિન્ન તત્ત્વ માનવામાં આવતું નથી, પણ જુદી જુદી વ્યક્તિઓમાં જે સમાનતા રહેલ છે તેને આશ્રયીને સામાન્યપણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત વ્યકિતથી જાતિ ભિન્ન નથી, પણ સમાન સત્તાવાળી છે. ( identical in point of existence ) જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે તાદાત્મ્ય સમધ છે. તૈયાયિકા માને છે તેમ જાતિ અને વ્યકિત ભિન્ન હાઇ સમવાય સંબ ંધથી જોડાયેલ નથી. ખટ્ટો માને છે તેમ સામાન્ય એક મને કલ્પિત તત્ત્વ નથી, નૈયાયિકા કહે છે તેમ એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ નથી પણ વસ્તુના એક ધર્મ (aspect) છે, જેમ વિશેષ પણ વસ્તુના એક ધર્મ છે. પાશ્ચાત્ય તત્ત્વવેત્તાએ આ માન્યતાને conceptualistic view કહે છે. નૈયાયિકે! સામાન્ય અને વિશેષને જેમ સ્વતંત્ર પદાર્થો-તત્ત્વા (categories) માને છે. એક વર્ગની દરેક વ્યક્તિઓમાં સામાન્ય રહેલ છે, અને તે સામાન્ય તત્ત્વને આશ્રયીનેજ જુદી જુદી વ્યક્તિએ એક વર્ગમાં આવે છે. જુદા જુદા ઘડાઓમાં ઘટત્વ છે માટે જુદા જુદા ઘડાએ ઘટ ઘટ એમ કહેવાય છે. જુદા જુદા ઘડાએ નાશ પામે છે છતાં સામાન્યતત્ત્વ ઘટત્વ કાયમ રહે છે. કેટલાક પાશ્ચાત્ય તત્ત્વવેત્તાઓ પણ આ વિચારશ્રેણુિવાળા જોવામાં આવે છે. નૈયાયિકાની જેમ તેએ પણુ સામાન્યને એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ માને છે અને ક્ષેત્ર કાળની મર્યાદાથી પર સત્તાવાળું માને છે. આ માન્યતાને realistic point of view વાસ્તવવાદૃષ્ટિ કહેવામાં આવે છે.
ખડખાદ્યના આ ત્રીજા વિભાગમાં ઉપાધ્યાય મહારાજે જૈન દૃષ્ટિએ સામાન્યજાતિની પ્રરૂપણા કરી ઐાદ્ધો અને નૈયાયિકાની માન્યતા કયે કયે અંશે અયથા છે, અને જૈન દૃષ્ટિ કેવી રીતે યથાર્થ છે તે યુક્તિથી બતાવેલ છે.
ગ્રંથકાર મહારાજે ખડખાદ્યના ખીજા વિભાગમાં ઐાદ્ધોના આત્મતત્ત્વના ક્ષણિવાદની સામે પ્રત્યભિજ્ઞાનથી આત્મતત્ત્વનું સ્થિરત્વ સાખેત કરેલ છે. તે સાથે નેયાયિકાના સામાન્ય વિશેષ એવા એ સ્વત ંત્ર તત્ત્વાને નિરાસ પણ કર્યો છે. અને સ્યાદ્વાદ ષ્ટિએ જૈન દર્શનના નિત્યાનિત્યવાદની સિદ્ધિ કરી આત્મતત્ત્વના એકાંત અનિત્ય-ક્ષણિકવની ઐાદ્ધોની માન્યતા અયથાર્થ ઠરાવેલ છે.
