________________
७८
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ મહા કહે છે કે-જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે અભેદ છે માટે વિભકતતા દેખાતી નથી. જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે અસાધારણ ધર્મોની અપેક્ષાએ ભેદ છે અને અનન્યદેશ––એક દેશમાં રહેવાના કારણે અભેદ છે. એટલે સ્યાદ્દવાદ જ આવીને ઊભો રહે છે. ભગવાને પ્રરૂપેલ વસ્તુ ભેદભેદનાત્મક (a complex of unity in difference) છે એટલે તેમાં દોષ આવવા અવકાશ નથી. एवं त्वभिन्नमथभिन्नमसच्च सच, व्यक्त्यात्मजातिरचनावदनित्यनित्यम् । बाह्य तथाऽखिलमपि स्थितमन्तरङ्ग, नैरात्म्यतस्तु न भयं भवदाश्रितानाम् ॥३४॥
બ્લેકાર્થ –જેવી રીતે બાહ્ય પદાર્થો અભિન્ન છે ભિન્ન છે, અસત્ છે સત્ છે, વ્યકિત જાતિ ઉભય આત્મક છે, અનિત્ય છે, નિત્ય છે, તેવી રીતે અંતરંગ (internal) વસ્તુ પણ અભિન્ન ભિન્ન અસત્ સત્ આદિ સ્વરૂપવાળી છે; માટે હે ભગવન્ ! તારા દર્શનને આશ્રય કરનારાઓને નૈરાઓને ભય નથી.
ભાવાર્થ-જેમ બાહા જગત(external world )માં એકાન્ત ક્ષણિકવાદને અવકાશ નથી, તેવી રીતે અંતરંગ જગત(internal world )માં ક્ષણિકવાદનો અવકાશ નથી. બાહ્ય અને અંતરંગ વસ્તુનું સ્વરૂપ એકાંત નિત્ય કે અનિત્ય નથી, પણ સ્યાદવાદ પ્રમાણે નિત્યાનિત્ય છે. આવા વસ્તુના સ્વરૂપમાં, આવા આત્મતત્વના સ્વરૂપમાં નિરામ્યવાદ–આત્માના ક્ષણિકવાદને અવકાશ નથી. ગ્રંથકાર ઉપસંહાર કરી યાદ કરાવે છે કે નિરાદદિ સાધનમg g - ( . ૩) એવી રીતે જે કથાવાદ (thesis ) શરૂ કરવામાં આવેલ છે. તેની આ રીતે પૂર્ણાહુતિ થાય છે.
નેટ સામાન્ય એટલે generality અને વિશેષ એટલે particularity. ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનમાં દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ એમ સાત પદાર્થ-ત માનવામાં આવે છે. દરેક તત્વ( category )ને સ્વતંત્ર માનવામાં આવે છે. એટલે જુદા જુદા ઘડા જેવાથી આ ઘટ છે, આ ઘટ છે એવી જે એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તેનું કારણ જુદા જુદા ઘડા સાથે રહેલ ઘટવ જાતિને આશ્રયીને છે. આ જાતિ એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે કે ફક્ત મિથ્યાજ્ઞાન છે કે વરતુમાં રહેલ એક ધર્મમાત્ર છે તે સંબંધમાં જુદા જુદા દર્શનકારોમાં મતભેદ છે. બૌદ્ધદર્શનમાં સામાન્ય કે જાતિને માનવામાં આવતાં નથી, કારણ તેઓ દરેક વસ્તુને ક્ષણિક માને છે એટલે વસ્તુમાં અનુસ્યુત રહેલ જાતિને તેઓ માને તો તેમના ક્ષણિકવાદને બાધ આવે છે. તેઓનું કહેવું એવું છે કે જુદા જુદા ઘટેમાં આ ઘટ છે, આ ઘટ છે એવી જે એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તે વસ્તુના નામને આશ્રયીને છે. આપણે અમુક આકારની વસ્તુને ઘટ એવું નામ આપીએ છીએ એટલે તે નામથી વાચે જુદા જુદા ઘડા જોતાં એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે. આ દેખાતી એકાકારતા વસ્તુતઃ નથી પણ મને કપેલ મિથ્યા વિકલ્પ છે. અને
